Академик Проф. Др. С. Қасқабасов

Қорқыт туралы қазақ әңгіме-аңыздаулары дүние жүзінде, әсіресе Шығыста, кең тараған сюжетке құрылған. Ол — адамның ажалмен айқасы жайында: «Қорқыт бір күні түсінде көр қазып жатқан кісілерді көріп, олардан көрдің өзіне қазылып жатқанын біледі. Оянғаннан кейін ол өлімнен қашып құтылмақ болып, дүниенің төрт бұрышын аралайды. Бірақ барлық жерде өзіне көр қазып жатқан адамдарды көреді. Ажалдан қашып құтылмасына көзі жеткен Қорқыт енді жер ортасы — Сырдарияға, өзінің мекеніне кайтып келеді. Ажал кенеттен келіп қалмасын деп, ол өзеннің ортасына кілем төсеп, өзі жасаған қобызды тартып, өмір сүре береді. Бір күні әбден калжыраған ол қалғып кетеді. Сол мезетте ажал жылан түрінде келіп, оны шағып өлтіреді».
Бұл сюжет өте ерте заманда пайда болған. Мәселен, ол әзірше ең көне деп саналатын, тіпті, әйгілі «Илиада» мен «Одиссеядан» бір жарым мың жас үлкен «Гильгамеш туралы жырда» философиялық тұрғыда өлім мен өмірдің күресі, адамның ажалдан құтылу жолдарының мәселесі ретінде, көркем түрде әңгімеленген.
Орта ғасырлық феодализм тұсында адамның ажалмен айқасуы туралы сюжет ірі-ірі, көлемді әдеби шығармалар туғызды. Мысалға, «Балавардың даналығы» атты жырдың араб, грек, грузин версияларын (1), сондай-ақ Ескендір Зұлқарнайынның өлмес суды іздегені жайындағы Шығыс халықтарындағы хикаяттарды айтуға болады (2). Бұл шығармаларда көне сюжет мүлде басқа сипат алған, өйткені олардың мақсаты енді таза идеялық-эстетикалық болды, ал қаһармандары автордың немесе халықтың идеал мен жауыз туралы түсініктерін бойына сіңірді. Аталмыш әдеби ескерткіштер ел арасына кең тарап, көптеген фольклорлық шығармалар, яғни ертегілер, әпсаналар, тіпті, аңыздар да туғызды. Қазақ елінде де мұндай шығармалар болды.
Мәселен, Ескендірдің өлмес су іздегені жайындағы сюжет кітап түрінде, фольклорлық хикаяттар түрінде де ел арасында тарағаны аян. Рас, бұл хикаяттар сюжеттік-семантикалық тұрғысы жағынан ажалмен айқасқан Қорқыт туралы аңыздаулардан өзгеше. Өлмес су іздеп Зұлматқа барған Ескендір хақындағы хикаяттар көркемдігі жоғары дамыған жанрға жатады және идеялық-эстетикалық қызмет атқарады. Сол себепті де кейбір зерттеушілер бұл хикаяттарды новеллалық ертегі мен тәмсілдің аралығындағы нұсқа деп есептейді(3).
Ал өлімнен қашқан Қорқыт туралы аңыздауларға келетін болсақ, олар семантикалық мазмұны мен сюжеттік-композициялық құрылымына қарағанда, таза көркем туындылар бола алмайды. Өте кеш хатқа түскеніне карамастан, оларда әлі күнге дейін алғашқы қауымға тән мифологиялық ой-сананың, творчествоның ізі байқалады. Дәлірек айтқанда, шаманның (немесе неофиттің), тотемнің, бабаның, зиянды жынның жанын іздеген басқа әлемге сапары, я болмаса ғарышты шарлағаны туралы көне мифтің сұлбасы айқын сезіледі (4).
Бұл сөзімді қуаттайтын тағы бір нәрсе — кейінгі замандар шаңынан да көрініп тұратын әлемнің құрылысы туралы мифологиялық түсініктердің белгісі мен архаикалык мифтегі жасампаз қаһарманның кейбір қасиеттерін бойына сіңірген Қорқыттың өз образы.
Қазақ аңыздарындағы Қорқыт, мифтегі шаман мен неофит сияқты, дүниенің төрт бұрышын шарлап, ақыр аяғында өз мекеніне, Сырдария жағасына оралады. Бірақ мұндағы саяхат басқа себептерге байланысты жасалады: өлімнен құтылу үшін. Бұл себеп кейінгі дәуір адамдарының өмір мен өлім туралы түсініктері негізінде қалыптасқан. Яғни, егер алғашқы қауым адамдары өлімді адамның басқа әлемдегі өмірі, осы өмірдің жалғасы деп санаса, кейінгі заман адамдары өлім адам өмірінің жалғасы емес екенін сезе бастап, осы түсінігін фольклорға енгізген. Одан бертінгі кезеңде адамның өлмеуінің амалын іздеп, жер жүзін шарлауы — тәңірге, құдайға қарсылық ету сипатында қабылданады. Мұны құл иеленуші және феодалдық қоғамдар фольклорынан көруге болады. Ал, қазақ фольклорындағы Қорқыттың саяхаты — құл иеленуші қоғамның эпосынан да, феодализм дәуірінің ертегісінен де көне, яғни архаикалық мифтен кейінгі ста¬дия және одан кейінгі дәуірлердің фольклорына апаратын саты.
Қазақ аңыздарында Қорқыт өлімнен қашып, бүкіл космосты аралайды. Мысалы, ең алғаш хатқа түскен тексте былай делінген: «Түсінен шошынған Хорхут ажалдан құтылу үшін ертеңінде дүниенің екінші шетіне көшіп кетеді. Мұнда ол баяғы түсті тағы көреді. Таң атысымен ол тағы да жолға шығады. Не керек, әулие осылайша түсінен шошып, дүниенің төрт бұрышын түгел аралап шығады. Не істерін білмей түңілген ол жердің ортасына бармақ болады. Айтылды — бітті. Жердің ортасы Сырдың жағасы екен, қазірде Хорхуттың моласы тұрған жерде екен»(5).
Ал 1899 жылы жарық көрген әңгімеде бұл жағдай былайша   баяндалады:   «Хорхут   ертемен   өзінің желмаясына мініп алып, дүниенің бір бұрышына — батысқа (мағрибқа) сапар шегеді. Ондағы үміті — өлімнен құтылу. Хорхут желмаясын кері бұрып, дүниенің басқа бұрышына — жүнібке тартады. …Хорхут желмаясын дүниенің үшінші бұрышына — шығысқа (машриққа) бұрады… Онан шығып, дүниенің төртінші бұрышына — солтүстікке (шамалға) бет бұрады. Онда да сол өзіне мола қазып жатқан кісіге ұшырасады.
Енді оған жоғарыдан мынадай хабар келеді: «Кері қайт, ақымақ, өзің шыққан жерге бар, егер де менен құтылам десең! Сол жерде мәңгілікке тыныш табасың! Өзің бұрын тұрған мекенің — дәл жердің ортасы, басқа жерден гөрі сонда саған жақсы болады…»
Сонымен Хорхут бұрынғы жеріне, Сырдарияның жағасына оралуға мәжбүр болады. Сол жерде әзірейілге өз еркімен жанын берді»(6).
Бізге мәлім деректердің бәрінде де осылай: Қорқыт өлімнен қашып, дүниенің төрт бұрышын шарлайды, бірақ құтыла алмасын білген соң жердің ортасы деп Сырдарияға қайтып келеді (7).
Міне, осы дүниенің төрт бұрышын шарлау, жердің ортасы болуы, оның Сырдарияда орналасуы, кейіпкердің осы жер ортасына келуі және Сырдарияда тыныштық табуы, судың ортасында ұзақ уақыт өмір сүруі, оның тұңғыш қобыз жасауы, күй тартуы — осының бәрі ежелгі рулық қауым адамдарының Космос төрт бұрышты болады, оның ортасы болады, сондай-ақ Космос үлкен өзен түрінде болады, өзен бірнеше әлемді біріктіріп тұрады және өлімнің біраз нәрсесін, өмір салтын жасампаз қаһарман жасап, қалыптастырған деген өте көне мифологиялық дүниетанымы мен түсініктерінің қалдықтары, бұлыңғыр іздері.
Мифтердің поэтикасын зерттеген ғалым Е.М.Мелетинский былай деп жазады: «Тегіс жатқан горизонтальдық космос моделінде әдетте ортамен байланысы бар төрт бұрышқа, яки дүниенің төрт жағына орналасқан төрт (кейде сегіз) бағана, діңгек, немесе ағаш болады (полинезиялықтардың, сібірліктердің, америкалықтардың, африкалықтардың, үнділердің, т.б. мифтерінде).
Төрт бұрышты горизонтальды Космос моделі Кассирер айтқан әлемнің құрылысына меңзейді. Осы модель көне космогониялық мифтерден келе жатқан жер әлемдік мұхиттан (су хаосынан) көтеріліп шыққан, сол себепті ол барлық жағынан сумен қоршаулы деген түсінікке жалғасады.
Соған қоса, әлемнің әр тұсына сәйкестенген горизонтальдық бағыт белгілі бір жолдармен вертикальды Космос моделімен байланысады да, солтүстік (кейде — шығыста) — төменді, ал оңтүстік — жоғарыны білдіреді»(8).»
Мұндай жағдайда төрт бұрышты Космостың ортасы — кіндігі (жер кіндігі) болады. Ол Қорқыт жайындағы миф бойынша, Сырдария болып табылады. Ал өзгеріске аз ұшыраған архаикалық мифтерде жердің кіндігі болып Хаостың реттелген Космосқа айналуы барысында әлемдік мұхиттан бөлініп (көтеріліп) шыққан алғашқы төмпешік есептеледі. Осы орайда Г. Потаниннің Қорқытқа байланысты айтқан мына сөзін келтіруге болады: «Осы әпсана-хикаяттың, — деп жазады ол, — негізінде бір факт (мүмкін астрономиялық) жатуы ықтимал. Онымен жердің немесе мұхиттың ортасы (жердің кіндігі) туралы, сондай-ақ қозғалмайтын табыт туралы түсініктердің байланысы болуы мүмкін»(9). Өлімнен қашқан сюжеттің өте кең тарағаны жайында айта келіп, Г.Потанин бұл сюжетке бас¬қа да қырынан қарайды. Ол көп халықтың фольклорында кездесетін кейіпкерлердің табытқа ұшырасуын аталмыш сюжетке параллель деп санайды. Мысалы, ол былай деп жазады: «Святогор өзіне өлшеу үшін табыттың ішіне жа¬тады, сол кезде табыт мүлде жабылып қалады… Ақкөбелек қазылып қойған көрге тап болады, көрге сауытын тастаса дәлме-дәл келеді. Көр өзіне қазылғанын көріп, ол көрге өзі түсіп жатады да, ел оны көміп тастайды… Күні бұрын қазылып қойған көр туралы әпсана-хикаят қазақтарда Хорхутқа байланысты айтылады. Кейбір тұста ол — әулие, енді бірде — бірінші шаман»(9). Демек, адамның лажсыздығы мен өмір үшін ажалға қарсы күресі — өте кең тараған тақырып екенін, бірақ оның әр халықтың әлеуметтік-мәдени өміріне сәйкес өзгергенін және сол тұрғыдан пайдаланып, бағаланғанын көреміз. Бұл тақырып қазақ фольклорында ең алғаш шамандық тұрғыда әңгімеленген. Сондықтан да Қорқыт жайында аңыздауларда мұсылманнан бұрынғы, тіпті, алғашқы рулық қауымның мифологиялық сипаттары көп ұшырысады. Осыған дәлел — жоғарыда айтылған космостық мифтік  түсініктердің сақталуы.
Шоқан Уалиханов былай деп жазады: «Өлімнен қашудың өзі — исламда жол берілмейтін нәрсе. Бірақ ол — шамандықты ұстанатын халықтардың әпсана-хикаяттарындағы тұрақты мотивтердің бірі. Қазақ бақсыларының арасындағы қобыз тарту мен сарын айтуды үйреткен бірінші шаман Хорхут жайында әпсана-хикаят бар. Тіпті, мұсылмандықты әжептәуір қабылдаған түрікпендерде Көрғүлы аз уақытқа болса да өлімнен қашып кетеді. Шындықтан шамандық түсінік бойынша, көк тәңірдің өлім беретін билігі жазмыш деп қабылданған. Солай бола тұрса да, ертедегі адамдардың fatumнан, мұсылмандардай үрейлі Тағдырдан құтылғысы келгені тәрізді, мұнда да жұрт жазмышқа бағыну емес, қайта одан құтылуды көксеген»(11).
Шоқанның бұл сөзіне қарағанда, Қорқыттың өлімнен қашуы туралы сюжеттің төркіні көне шамандық миф қалуы ықтимал, ал толық күйінде ол шамандық мифология аясында қалыптасқан болуы керек. Оған бір дәлел ретінде Қорқыттың өлімнен қашып, Сырдарияға келуін, судың ортасында ұзақ уақыт өмір сүруін, яғни су бетінде өлімнен аз уақытқа болса да құтылуын айтуға болады. Мұның өзі космостын моделін үлкен өзен түрінде бейнелеген көне шамандық түсінікке саяды. Мәселен, осындай түсінік ша-мандықты ұстанатын халықтардың бәрінде бар. Ол тура¬лы Е.Мелетинский былай дейді: «Солтүстіктегі халықтардың шамандық мифологиясында (функциясы жағынан әлемдік ағашқа, шамандық ағаштарға жақын) шамандық өзен болады деп түсініледі, ол өзен жоғары мен төменді, аспан мен жерді байланыстырып тұрады деп есептеледі; осыған сәйкес өзеннің басы жоғары, ал аяғы — төменгі әлемге сәйкес келеді де, оның тылсым сипатын қабылдайды деп саналады. Сөйтіп өзеннің аяғы (сағасы) төменгі әлем жатқан жақты (көбінесе солтүстікті) бейнелейді деп саналады»(12). Осындай түсінікті қазақтың «Су аяғы Ер Қорқыт»(13). деген сөзінен де көруге болады. Бұл тіркесте үлкен өзен әлемнің моделі, оның басы — аспан, ортасы — жер (жердің кіндігі), аяғы — жер асты (өлілер әлемі) деген ескі шамандық түсініктің ізі жатыр. Айтпақшы, шумер эпосындағы Гигельмаш те өлімнен қашып судың сағасында, яғни о дүниеде тұратын бабасы Утнапиштиге барады ғой17. Ендеше, Қорқыттың Сырдарияда, дәлірек айтқанда — суда өлуі бұрынғы заманда суды, әсіресе оның астын және аяғын — о дүние, өлілер патшасы деп түсінген мифологиялық — шамандық санаға меңзейді18. Бақсы сарындарында «Су аяғы — ер Қорқыт» деп аталуы осыдан болса керек. Басқаша айтқанда, Қорқыттың тұрағы — өлілер әлемі ретінде қабылданатын судың сағасы. Яғни, ескі шамандық түсінік бойынша, Қорқыт өлілер әлеміне кеткен, сонда тұрып жатыр және өзіне сыйынатындарға жәрдем беріп жатыр, әсіресе бақсыларға. Бақсылар өз сарынында Қорқытқа мінәжат етіп, «өлі десем — өлі емес, тірі десем — тірі емес, Ата Қорқыт әулие»(14) , — деп, оның ерекше екенін айтады.
Осы айтылғандардың бәрі Қорқыт туралы қазақ аңыздарының сюжеті және кейіпкердің өз бейнесі стадия жағынан құл иеленушілік дәуірде туған Гильгамеш туралы ежелгі шумер эпосынан да, феодализм тұсында қалыптасқан өлмеудің амалын іздеген адам жайындағы ертегі, әпсаналардан да көне. Олай болу себебі, Қорқыт жақындағы әпсана-хикаяттар пайда болып, тіпті, хатқа түскен кездің өзінде қазақ халқы ескі рулық қауымнан мүлде қол үзе қоймаған, оның көп сипатын сақтап келген патриархалды-феодалдық қоғам болып өмір сүрген еді. Сондықтан феодализмге дейінгі қоғамдарда болған байырғы мифтер мен мифологиялық түсініктер, алуан түрлі нанымдар мен шамандық сенім өзгерген түрде болса да, феодализмге көшкен қазақ қоғамына, оның мәдениеті мен идеологиясына сіңіп, өзіндік орынға ие болған еді. Соның нәтижесінде сол шақтағы қазақ халық ижатында, бір жағынан, рулық қауымда туған архаикалық фольклордың өзгерген түрлері, екінші жағынан, феодализм қоғамына тән жаңа фольклор үлгілері қатар өмір сүріп жатты. Міне, осындай өзгеріске ұшыраған көне фольклордың ішінде Қорқыт туралы да шығармалар бар еді. Бұл шығармалар тұңғыш қобызды жасаушы, алғашқы күйді шығарушы, қобыз тартуды үйретуші және музыка таратушы, бақсылардың пірі, бабасы — бірінші шаман туралы рулық заманда пайда болған архаикалық мифтің өзгеріп, мұсылманданып кеткен сарқыншағы. Әрине, ұзақ уақыттың ішінде көне мифтердің танымастай өзгеріске ұшырағаны заңды. Мәселен, Қорқыт туралы миф қазақтардан жазылып алынған уақытта   бұрынғы   мифологиялық семантикасынан арылып, адамның ажалмен айқасын суреттейтін әпсана-хикаятқа айналған. Дәл осындай процесті ежелгі Грецияда, Римде, Египетте, Үндістанда, Қытайда болған құлиеленуші мемлекет тұсында архаикалық мифтер де басынан кешірген. Бұл мемлекеттердің мәдениеті мен идеологиясы өзінен бұрынғы рулық қауымның мәдениетін, мифтерін, бір жағынан, жойып, екінші жағынан, өзгертіп, өз мақсаттарына пайдаланған. Міне, осындай жағдайда архаикалық мифтер касиетті және құпия сипатынан айырылып, топталған, өңделген, сөйтіп, көркем дүниеге айналған. Сол себепті олардың мифологиясы біздің (яғни кейінгі заманның) ертегіміз сияқты болып көрінеді. Сондықтан антикалық мифологияда бұрынғы шаманның өлімнен қашуы өзгеріске ұшырайды, ол енді титандардың (Прометей) бас құдайға қарсы күресі болып бейнеленеді. Құдайға қарсылық Қорқыт туралы әпсана-хикаяттарда да бар, бірақ бұл кейінгі заманның әсері, яғни қазақтың мұсылманданған патриархалды-феодалдық қоғамы тұсындағы сана-сезімнің, идеология мен мәдениеттің ескі сюжетті де, образды да қайта қарауының нәтижесі. Ал шындығына келсек, қазіргі хикаяттардағы әулие атанып жүрген Қорқыт исламның өзінен әлдеқайда үлкен.
Қорқыт өзінің алғашқы түрінде — құлиеленуші мемлекетте бас құдайға қарсы шығатын титандардан көне образ, олардың алдындағы тип, ол архаикалық мифтерде түңғыш адамдарды дүниеге келтіретін, алғашқы еңбек құралдарын, музыка аспаптарын жасайтын, адамдарға от жағуды, күн көруді үйрететін ілкі ата — демиургке, жа¬сампаз қаһарманға ұқсайды, соларға сәйкес келеді. Архаикалық мифтердегі жасампаз қаһарманның «мәдени қызметі» жоғарыда айтқанмен шектелмейді. Ол тауды да, көлді де жасаушы, аңдар мен құстарды да жаратушы, үйді де салушы, аспанды да орнатушы т.т. Оның қолынан бәрі келеді: күннің қозғалуын да баяулатады, желді де тоқтата алады, отты да өшіре алады. Кейде өз мақсатына жету үшін ол қулыққа да барады, ақыл-айламен өз қарсыласын жеңіп шығады (15).
Осындай «мәдени қызмет» қазақ Қорқытының да кейбір іс-әрекетінен көрінеді. Мысалы, ол өлімнен қашып Сырдарияға келгеннен кейін желмаясын сойып, оның терісінен алғаш рет қобыз жасайды. Ажалды өзіне жолатпау үшін қобызбен күй тартады, сөйтіп бірінші күй ойлап шығарады. Басқаша айтқанда, Қорқыт — тұңғыш қобызды жасаушы және күй шығарушы. Ал, қобызды ұзақ уақыт бақсылар иемденіп келді. Сондықтан олар Қорқытты пір тұтып, «әуелі бақсы пірі Қорқыт ата, (16) — деп, оған сыйынып, көмекке шақырған. Қорқыт туралы әпсана-хикаяттар жайында пікір айтқан адамдардың бәрі де бақсылар оны баба деп пір тұтатынын, оның бірінші шаман, яғни бақсылардың атасы екенін, қобызды, күйді — бірінші ойлап тапқанын айтады. Мәселен, Қорқыт жай-ында соңғы кезде жазылған еңбектердің бірінде былай деп жазылған: «Қорқыт (Хорхут) — қазақ мифологиясында бірінші шаман, бақсылар мен абыз-жыраулардың пірі, «қобыз музыкалық аспабын ойлап шығарушы. Исламды қабылдағанға дейін Қорқыт — өлмейді деп саналған «Бүркіт баба» образына жақын тәңір (мұны оның шамандыққа жуықтығынан да көруге болады). Исламның орнауына байланысты Қорқыттың өлімі туралы айрықша бір миф пай¬да болды»(17).
Қорқыт туралы фольклорлық шығармалар, соның ішінде оның өлімге дауа іздегені туралы сюжет те ерте кезде, дәлірек айтқанда, Түрік қағанаты тұсында белгілі болған және кейін бірнеше түркі халқына жайылып кеткен деуге болады. Башқұрт, түрікпен, әзірбайжан, түрік, қазақ елдерінің фольклорындағы Қорқыт бейнесі — осының айғағы.
Сонымен көзіміздің жеткені — қазақ әпсана-хикаяттарындағы Қорқыт, түптеп келгенде, қолынан келмейтіні жоқ зор бақсы (шаман), жасампаз қаһарман екендігі. Оның мәдени қызметі жайында ел арасындағы кейбір әпсаналар да баяндайды. Мәселен, бір әпсанада Қорқыт «Моншақты», ал екінші әпсанада «Домбыралы» деген жер аттарын ойлап табушы болып бейнеленеді(18). Мұнда Қорқыт белгілі бір жердің не себепті солай аталғаны туралы баяндайтын мекендік әпсананың кейіпкері болып көрінеді, бірақ, соған қарамастан, оның, ойынан көне мифтегі жасампаз қаһарман — ілкі атаның қасиеті көрінеді. Осы айтылғанға қосымша дәлел ретінде мынаны да көруге болады. Архаикалық мифтегі ілкі ата (жасампаз қаһарман) кейде өзінің мақсатына жету үшін қулыққа да барады, өзінің қарсыласын алдап та жеңеді. Мұндай әрекет Қорқытта да кездеседі. Мысалы, Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің айтуынша, екінші бір «қазақ әңгімесі Қорқытты Әзірейілге кездестіреді. Әзірейіл мұның жанын салып алатын сандық істеп әкелген. Қорқыт Әзрейілмен жауаптасып тұрып, сандықтың ішіне Әзрейілдің өзін алдап салады да, сандықты бекітіп суға ағызып жібереді»(19).  Міне, мұнда Қорқыт көне мифтегі өз қарсыласын алдап, санын соқтырып кететін трикстерді еске түсіреді. Мұндай әдісті Қорқыттың ажалдан қашқаны туралы әпсанадан да көруге болады. Мәселен, ол түс көрген соң ажалды алдамақшы болып, дереу басқа жаққа көшіп кетеді, тіпті болмаған соң өзеннің ортасына жайғасады. Алайда, Қорқыттың бұл «қулығы» жүзеге аспайды. Демек, бұл жерде образдың бұрынғы семантикасы өзгерген, өйткені бізге жеткен шығармалар — көне миф емес, оның әпсана-хикаятқа айналған түрі, ал, олай болса, Қорқыттың бейнесіне де кейінгі жанрдың әсері болған. Солай болғанмен тағы бір көңіл аударатын жайт бар.
Қорқыта айтқанда, өлімге дауа іздеп жер жүзін шарлаған, Қорқыт туралы қазақ аңыздауларының шығу тегі мен сюжеттік және семантикалық тұрғыдан талдағанда анықталған нәрсе мынау: өлмеудің амалын іздеген адам тура¬лы сюжет өте ерте заманда, рулық қауым тұсында неофиттің сапары, немесе ұлы шаманның о дүниеге саяхаты туралы әңгімелейтін архаикалық құпия миф түрінде пайда болған (20).
Адамзат қоғамның ұзақ тарихи-мәдени даму барысында, әсіресе ескі құлиеленуші мемлекеттер мен орта ғасырдағы феодалдық мемлекеттер заманында бұл миф көркем дүниеге айналған. Ал, Қазақстанда патриархалық-рулық қауымнан бірден феодалдық қоғамға көшкен жағдайда шаман туралы рулық миф өзінін біраз өзгеріске түскеніне қарамастан ескі кейбір белгілерін сақтап қалған.. Сондықтан оны кейінгі дәуірдің адамдары қиял демей, шындық деп қабылдаған, оның негізі — шын деп ойлаған. Демек, Қорқыт туралы шығармалар жанрлық жағынан қарағанда, аңыз емес, әпсана-хикаят болып табылады. Өйткені әпсана-хикаятта кереметтілік те болады (бірақ ол қиял деп түсінілмейді) және әңгімеленген оқиғаға сенушілік те орын табады. Сол себепті кейбір қазақ ғалымдарының Қорқытты VI—VIII ғасырларда жасаған тарихи адам деп есептеуі тегін емес. Бірақ оғыз тайпаларының тарихы мен мәдениетін зерттеушілер Қорқыттың тарихи прототипі жоқ деп санайды(21). Біздің ойымызша, М.Жирмунский дұрыс айтады: «Қорқыт — Орта Азия көшлелі халықтарының патриархалды өмірі тұсындағы әлеуметтік жинақтау түріндегі халық аңызы туғызған нақты образ»(22). Бұл образ өлімге дауа іздеу сюжеті тәрізді өте көне бейне. Ол алғашқы кезеңде Қорқыт деген есімге де ие болмаған. Қорқыт эпонимі әлдеқайда кейін, оғыз бен қыпшақ тайпалары бір тұрған кезде пайда болған сияқты және ол уақытта кісі аты есебінде кең қолданылмаған болу керек. Егер бұл сөздің этимологиясына келсек, онда оның «қорқу» сөзіне еш қатысы жоқ. Сөздің тарихына үнілсек, көне түркі тіліндегі «қор» және «құт» сөздеріне барып тіреледі. Көне түркі тілінде «қор» сөзі «зиян», «қор болды», «жапа шекті» деген мағына береді, ал «құт» — «жан», «бақыт», «өмір күші», «рух» деген мәнде айтылады (23).  Сол заманда бұл екі сөз бірігіп, «қор болған құт», «зиян шеккен жан», яғни «өлген жан», «өлген адам» деген мағынада айтылуы мүмкін (24), өйткені шамандық түсінік бойынша, «адамда үш құт болады екен: жер құт, ауа (көк) құт және ана құт. Егер зиянкестер осы үш құттың бірін ұрлап әкетсе, әйтеуір қолға түсірсе, адам өледі»(25). 
Міне, осы тұрғыдан келгенде, қазақ Қорқытының түс көруі мен өлуі еш түсіндіруді қажет етпейді: оның құтын (яғни жанын) жаулары қолға түсірген. Олай болса, ертеде «қор болған құт», яғни «өлген жан» («адам») деген мағына берген «қорқыт» тіркесі уақыт өте келе бір сөз болып, бірте-бірте есімге айналған, сөйтіп о дүниені шарлайтын шаман туралы мифке шаманның аты болып енген. Қазақстан жағдаятында бұл миф бара-бара исламның әулиесі Қорқыт жайында баяндайтын әпсана-хикаят сипатын қабылдаған. Әрине, бұл процестің үстінде мифтің көптеген көне атрибуттары жоғалған, әрі өзгеріске түскен, ал сюжеттің өзі көркем түрде баяндалып, қазақ фольклорында шоқтығы биік шығарма болып шыққан. Демек, ежелгі шамандық миф басқа жанрға ауысып, ескі идеяны жаңа тұрғыда, оған адам мен ажалдың, өмір мен өлімнің күресі деген терең философиялық мән бере ба¬яндайтын көркем туынды болып шыққан.

Әдебиеттер мен ескертпелер

1. Чиковани М.Я. Сюжет ищущего бессмертия юноши в древнем фольклоре и литературе. М., 1963. 2-б.
2. Бертельс Е.Э. Роман об Александре и его главные версии на Востокке. М.; Л., 1948.
3. Костюхин Е.А. Александр Македонский в литературной и фольклорной традиции. М., 1972. С. 158—159.
4. Қараңыз: Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. Л., 1946: Анисимов А.Ф. Религия эвенков. М.; — Л., 1958; Манжигеев И.А. Бурятские шаманистические и дошаманистические термины. М., 1978; Михайлов Т.М. Из истории бурятского шаманизма. М., 1980; Новик Е.С. Обряд и фольклор в сибирском шаманизме. М., 1984, т.б.
5. Вельяминов-Зернов В.В. Памятник с арабско-татарской надписью в Башкирии // Записки Восточного отделения Русского археологического общества. СПб., 1889. Т. 4. С. 283.
6. Джетбысбаев Н. Хорхут Аулие // Туркестанские ведомости. Ташкент, 1899. №92.
7. Спиридонов П.С. Один из вариантов легенды о Хорхуте //
Протоколы заседаний и собщений членов Туркестанского кружка любителей
археологии. Ташкент, 1909. Т. 12. С. 18—19;Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті
/Шығ. 6 томдық. Алматы, 1964. 6-т. 168—169-б.; Ауэзов М. Мысли раз-
ных лет. Алма-Ата, 1961. С.99—100; Маргулан Ә. Қорқыт — күйші //Изв.
Каз ФАН СССР. Сер. лингв. 1944. №1. С. 68—85. Сонікі. Қорқыт атаөмірі
мен афсаналары // Жұлдыз. 1983. №3. 139—166-б.; Жубанов А. Струны
столетий. Алма-Ата, 1958. С. 230—231; Қорқыт туралы аңыз // Қазақ
ертегілері. 3 томдьщ. Алматы, 1957. 1-т. 372—374-б.; Коркут // Казахские сказки. В 3-х т. Алма-Ата, 1958. Т. 1. С. 237—239, т.б.
8. Мелетинский ЕМ. Поэтика мифа. Л., 1976. С. 215-216.
9. Потанин Г.Н. Персонаж Наран-Гэрэл (Луч сонца) в степных сказаниях // Этнографическое обозрение. 1892. №4. С. 88.
10. Потанин Г.Н. Тунгутско-Тибетская окраина Китая и Центарльная
Монголия. В 2-х т. СПб., 1898. Т. 2. С. 122.
11. Валиханов Ч. Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр. соч. В 5-ти т.
Алма-Ата, 1961. Т. 1. С. 487.
12. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа… С. 217.
13. Маргулан Ә. Қорқыт ата өмірі мен афсаналары // Жұлдыз. 1983.
№4. 122-б. Сондай-ақ «су аяғы — құрдым» деген тіркес те «о дүние» деген
ұғым береді.
14. Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен СПб.,
1870. Т. З.С. 47.
15. Мелетинский Е.М. Көрсетілген еңбек. 184-б. (Ілкі ата — жасампаз
қаһарман бейнесінің пайда болуы мен аспандағы құдайға айналуы туралы да
сонда айтылады. 178-194-б.).
16. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалар. 6-т. 170-171-б.
17. Басилов В.Н Коркут // Мифы народов мира. В 2-х т. М., 1982. Т. 2. С. 5.
18. Короглы Х.Г. Огузский героический эпос. М., 1976. С. 175.
19. Әуезов М. Ертегілер. Қорқыт//Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы,
1948. 90-б.
20. Қорқыт бейнесінің архаикалық мифтегі шаман бейнесімен тамырластығын әпсана-хикаяттарда Қорқыт бейітінің су жағасында болуы, моланың ішінде қобыздың үн шығарып тұруы, т.т. шамандықты ұстанған халықтардың мифі мен фольклорында ұшырасуы да дәлелдейді. Мәселен, шамандықты зерттеуші Н.А. Алексеев былай деп жазады: «Шамандардың
жерленуін сөз қылғанда, олардың моласынан жұрттың қорқатыны, баяғыда
дүниеден өткен шамандар жайында көптеген мифтер болатыны, онда шамандардың осы күнге дейін «ойын» кұратыны және бубендердің дыбыс
беріп түратыны туралы, сондай-ақ шаманның қасындағы өзенге су ішуге
баратыны жайында айтпай кетуге болмайды» (Қараңыз. Алексеев Н.А.
Ранние формы религии тюркоязычных народов Сибири. Новосибирск,
1980. С. 185).
21. Короглы Х.Г. Көрсетілген еңбек. 185-186-б.
22. Жирмунский В.М. Көрсетілген еңбек. 173-б.
23. Древнетюркский словарь. Л., 1969. С. 457-471.
24. Қазақта «құты қашты» деген сөз бар. Соның арғы түбірі осы
«Қорқыт», «қор болған құт» дегенге дәл емес пе екен?
25. Алексеев Н.А. Көрсетілген еңбек. 27-б.