Үстіміздегі жылы «Қолжазба мұралар: жинау, сақтау, жүйелеу, зерттеу, жариялау мәселелері» іргелі зерттеу жобасы аясында М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және институтынан 3 қызметкер РФ Санкт-Петербург қаласындағы Орыс Ғылым Академиясы Орыс әдебиеті институтының («Пушкин үйі») қолжазба орталығында іс-тәжірбиеден өттік және қолжазба қорына бағалы қолжазбалар мен сирек кездесетін кітаптардың көшірмелерін әкелдік.
Қолжазба бөлімі – «Пушкин үйінің» негізгі жүрегі болып саналады. Мұнда 25 ғылыми қызметкер (техникалық қызметкерлерді қоспағанда) жұмыс жасайды. 1906 жылы А.С.Пушкиннің 3500 том жинаған кітаптары түскеннен бастап осы бөлімнің іргетасы қаланды деп саналады. 1908 жылдан бастап орыстың ұлы ақынының өміріне, шығармашылығына байланысты деректер жинала бастады. Ал 1928 жылы Пушкин мұраларын жинаушы, оның талантына табынушы белгілі А.Ф.Онегиннің жинаған мұралары қосылды. Мұнда ұлы ақынның барлық қолтаңбасы жан-жақтан, шет елдерден, көптеген мұрағаттардан мемлекеттің қолдауымен сатылып алынып, ерекше күтімде сақталынуда. Сонымен қатар аталған орталық тек А.С.Пушкин ғана емес, орыс мәдениетінің бар құндылықтарын көздің қарашығындай сақтауда. Мысалы: М.Ю.Лермонтовтың, М.И.Семевскийдің, В.А.Жуковский, К.Н.Батюшков, Н.А.Некрасов, Ф.М.Достоевский қолжазбаларын, т.б. және «Русская старина», «Русская мысль», «Русское богатство» журналдарының толық басылымын да осы мекемеден табуға болады. Аталған Қолжазба бөлімінде көптеген библиографиялық-анықтамалық деректер сақталуда. Оның ішінде 80 мыңға тарта орыс жазушылары, ғалымдары, өнер және қоғам қайраткерлері сонымен қатар, ХІХ ғасырдағы орыс басылымдарына байланысты деректер қамтылған белгілі библиограф С.А.Венгеровтың картотекалары. Қорды жүйелеуде Л.Б.Модзалевский мен В.И.Саитованың да еңбегін бөлім қызметкерлері мақтанышпен атайды.
«Пушкин үйіндегі» Қолжазба бөлімі – жаңа деректер мен қолжазбалармен үздіксіз толықтырылып келе жатқан қор сақтаушы мекеме. Бөлім жыл сайын «Ежегодник Рукописного отдела Пушкинского Дома» атты сериялы басылымды жарыққа шығаруда.
Біз бұл жерде қолжазбаларды өткізіп алғаннан бастап, оқырманға пайдалануға беруге дейінгі жұмыс барысы, сирек кітаптар мен қолжазбаларды қалай сақталуы, күтімі туралы сол саланың мамандарынан лекциялар тыңдап, тәжірибе алмастық. Атап айтсақ орталықтың ғылыми қызметерлері Я.В.Зверева, М.В.Родюкова, Н.Н.Лаврова, Е.Г.Левшакова, Т.С.Царькова, Н.А.Хохлова, Л.Д.Зародова, т.б. оқыған лекциялардан орталыққа қолжазбалардың жиналу тарихы, қолжазбаны сақтау, қалпына келтіру, ғылыми-техникалық өңдеу, қауіпсіздікпен қамтамасыз ету, оқырмандармен жұмыс яғни мұрағат істерімен жан-жақты таныстық.
Орталық қызметінің құрылымы туралы біраз тоқтала кетсек. Мұнда бас қор сақтаушының рұқсатынсыз қолжазба ешкімге берілмейді. Және орталықта қолжазбаны көшірме жасауға не сатуға қойылған жағдайда құндылығын бағалайтын, бағасын белгілейтін мамандар бар. Әлі де тұрақты қолжазба өткізіп тұратын адамдар бар. Сондықтан қор күннен күнге толығу үстінде.
Орталықта 900 ден астам жеке қор бар. Олар үшке бөлінеді. 1. жеке қор 2. отбасылық 3. туыстарының қоры. Және де қор сақтау бөлмесінің 6 түрі бар 1. жалпы қор 2. әлі ғылыми-техникалық өңделмеген құжаттар 3. биобиблиографиялық қор 4. фольклорлық қор 5. Пушкин қоры (пушкиняно) 6. паннограммалық архив.
Және де қолжазбалар жеті топқа бөлінген: 1. жаңа түскен қолжазбалар 2. 1930 жылдарға дейінгі құжаттар (Орыс Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасы өткізген) 3. 1951 жылы түскен тарихи-әдеби қолжазбалар (Мәскеу Халықаралық институтынан түскен). 4. ежелгі қолжазбалар мен сирек кітаптар 5. Фольклорлық мұралар 6. картотекалар мен каталогтар 7. Пушкиннің қолжазбалар.
Қолжазба қорға түскеннен кейін сараптамалық комиссия жұмыс істейді. Ғылыми орталық тізімді мақұлдағаннан кейін ғана шифр беріледі де, сосын құжатты рәсімдеу басталады.
Фольклорлық қормен жұмыс барысында қазақ тілінде жазылған 59 беттік қолжазбаны кездестірдік. Оқушы дәптеріне кирилл әрпімен жазылған «Аппаз хан», «Қалия Бану», «Бұзау», т.б. ертегілерді 1946 жылы Қызылорта Педагогикалық институтының 2 курс студенті Р.Сармолдин сыйға тартқан. Дәптердің алғашқы бетінде: «На память Кириллу Иосифовичу Ровде для напоимнания богатого фольклора казахского народа» (эпизод старого степного ханства). Сармолдин Рахманберди Сердалиевич. Студент ІІ курса. Каз.яз. и литер.факультета. 23.03.1946. Қызылорда. ГосПедИнститут. Аудитория 23» деген жазу бар. Ертегіні жинаушы алдымен түсінікті болу үшін орыс тіліне аудармақ болғанға ұқсайды. Алғашқы беттері орыс тілінде жазылған. Ұсақ жазымен жазылған қолжазбалар өте жиі жазылғанмен қоса, әріп қателері өте көп. Оқуға көп кедергі келтіреді. Бұл қолжазбаның электронды көшірмесі алынды.
Сонымен қатар біз Орыс Ғылым Академиясы Шығыс қолжазбалары институтында да қолжазбалармен таныстық.
Бұл ғасырлық тарихы бар институтта шығыс сонымен бiрге Азия елдерiнiң ежелгi және орта ғасырлық тарихы және Солтүстік Африка елдерінің жазба ескерткiштері сақталған. Қазіргі таңда инстиут ежелгi және орта ғасырлық шығыс елдерінің тарихы, тілі, әдебиеті, дiні, философиясы туралы шығыс тiлiдерінде сирек кездесетiн қолжазбалар және ескi баспа кiтаптарының зерттеумен, оларды ғылыми айналымға енгізумен айналысуда. Институттың ғылыми қызметкерлері соңғы жылдарда жыл сайын 30 шақты монографиялар және 250-300 мақалалар жариялаған.
Бұл ғылыми мекемеде Радловтың, Диваевтың, Ә.Марғұланның т.б. ғалымдар жинаған қазақ қолжазбаларымен таныстық. Инстиуттан көптеген сирек кездестін кітаптар мен зерттеу мақалаларының көшірмелерін алдық.
Атап айтсақ: Самойлович А. Запретная слова в язык казах-киргизской замужной женщиной. Оренбург, 1915; Казаки. Антропологический очерки. Под.ред. И.П.Руденко. – Ленинград, 1929; Риза-ад-дин Фахред-дин. Имам Ғазали. – Оренбург, 1910; Кармышева Д.Х. Казахстанский историк краевед, этнограф Курбангали Халид. // Совет. Этнография. – Москва, 1911; Веселовский Н. Абулгази хань. Очеркь историко-географическихь сведении о Хивинском ханств. – С.Петербург, 1877; Записки восточного отделение императорского русского археологического общество. Том. ХІ. Киргизский рассказ о Чингиз хань. 1888; Протоколы. Заседении и сообщения членов Туркестанского куржка любителей археологии. – Ташкент, 1903; Самойловичь А. Материалы по среднеазиатско-турецкой литреатуры. – Петроград, 1915; Записки коллеги востоковедов. Российской академии наук. – Ленинград, 1925; Среднеазиатско-турецкая надписи на глиняномь кувшинь изь Сарайчика. – С.-Петербург, 1912; Записки восточного отделения императорского русского археологического общество. – Петроград, 1916, т.б.
Сонымен қатар, «Махамбет ақын өлеңдері» атты 196 беттік қолжазбаның көшірмесін алдық. Бірақ та бұл өлеңдер белгілі жауынгер ақын Махамбет Өтемісұлының шығармалары емес екені анықталуда. Қазірде бұл қолжазба зерттелу үстінде.
Бір айға созылған іссапар негізінде Санкт-Петербург университеті кітапханасының сирек кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде, Ресей Орталық кітапханасында, Ресей Ғылым Академиясының Орталық Ғылыми кітапханаларында болып, жалпы көлемі – 255 бет қолжазба, 2000 бетке жуық сирек кездесетін кітаптар мен зерттеулердің көшірмелерін институтымыздың қолжазба бөліміне тапсырдық.
Н.Мурсалимова, Ж.Салтақова,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет
және өнер институтының
ғылыми қызметкерлері
