Іздеу
Мамыр 31, 2016
  • :
  • :

КЕНЕСАРЫ БЕЙНЕСІ / Kenesarı

КЕНЕСАРЫ БЕЙНЕСІ
Академик Профю Др. С. Каскабасов 

 Табаны күректей он жылға созылған Кенесары қозғалысы халық жадында ұмытылмастай із қалдырды. Кенесарының өзі, оның сарбаздары мен батырлары жөнінде фольклорлық та, әдеби де туындылар сол заманның өзінде-ақ пайда болған. Көтерілістің ішінде болған Нысанбай жырау мен хан ордасында жүрген Досқожа ақындардың өлеңдері мен толғаулары - тарихи оқиғалардың шежіресі іспетті. Көтерілістің тұсында, одан кейін де әр түрлі әңгімелер, аңыздар, дастандар туған. Олардың біразы - авторлық шығармалар болса, енді бір тобы - фольклорлық, авторсыз дүниелер. Бұл екі топтағы туындылардың ұқсастығымен қатар айырмашылықтары да бар. Авторлық шығармалар - әдебиетке жатады, оларда автордың даралық ерекшеліктері бой көрсетеді де, бейнеленіп отырған оқиға мен кейіпкердің іс-әрекеті автордың ой елегінен өтеді. Яғни автор объектісін өзінің мақсатына, талап-талғамына сәйкес суреттейді. Сол себепті көтеріліс туралы ертедегі, сондай-ақ кейінгі замандағы әдеби шығармаларда Кенесары мен оның серіктестері туралы, олардың атқарған қызметі жайында жеке автордың ой-өрісі, түсінік-пайымы көрініс табады.
 Ал, фольклорда олай емес. Кез келген фольклорлық туынды ең әуелі халық түсінігін, халықтың көзқарасын, ойын білдіреді. Сол себепті ол оқиғаны да, бас кейіпкерді де халық ұғымына, халық пайымдауына сай бейнелейді. Фольклордың негізгі көркем әдісі - романтика, ал көркем мұраты - идеал болғандықтан болмыс та, адамдар да дәріптеле суреттеледі. Сондықтан қай оқиға болса да, қай тарихи тұлға болса да дәлме-дәл, сол күйінде көрсетілмейді, керісінше «солай болса екен» деген тұрғыда бейнеленеді. Екінші сөзбен айтқанда, фольклорда өмірдегі шындық емес, қиялдағы шындық суреттеледі. Міне, Кенесарының фольклордағы бейнесін осы тұрғыдан түсіну керек.
 Кенесары туралы фольклорлық шығарма айтарлықтай көп емес. Шынын айтқанда, хатқа түскенінен гөрі ел аузында айтылып, әлі жиналмағаны көбірек секілді. Ал, қолда бар мәтіндер жанрлық жағынан да, мазмұн жағынан да әр алуан. Әзірше мәлім шығармалардың дені - шағын өлеңдер, аңыздар мен әңгімелер. Арасында эпикалық туындылар да бар. Мысалы, «Абылай, Кенесары» сияқты қомақты жыр. Ал, «Наурызбай-Ханшайым» атты шығарма тарихи жырдан гөрі халық балладасына жақын, онда Кенесары ешкіммен соғыспайды.
 Жалпы, Кенесары туралы фольклорлық шығармаларда нақты бір тарихи оқиға баяндалмайды. Оларда ханның орыс қаласын шапқаны және қырғыздарға қарсы шабуылы туралы айтылады да, соғыс эпизодтары суреттелмейді. Мәселен, Ресейдің қазақ жеріне дендеп кіргеніне қарсы күресі жайында Емді, Адырлы деген екі қаланы шапқаны айтылады, бірақ қала тұрғындарымен болған шайқас бейнеленбейді, оқиға жалпылама түрде ғана әңгімеленеді:
   
   Бес жүз әскер жігітпен
   Емдінің шапты қаласын.
   Бес жүз сиыр, мың сарық
   Төлеңгітке айдатты.
   Болат қақпа, тас кілт
   Көрсетіпті ерлер қайратты.
   Жолындағы Адырлы,
   Оны да шауып сорлатты.
   Көп ажалға қарамай,
   Онан алды қырық атты,
   Қалғанына өрт қойып,
   Шүлдірлетіп шулатты, - делінеді жырда [1]. Осы шығармада және тағы «Кенесарының сөзі» деген өлеңде Кенесарының қазақ елі Ресейдің отары болуына қарсы екені ашық айтылады. Оны Кенесарының өз сөзінен анық көруге болады:
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   
   Бағынба, қазақ орысқа,
   Бағынсаң, қазақ, орысқа,
   Осы бастан амандас
   Сарыарқа дейтін қонысқа.
   Береке кетер асыңнан,
   Билігің кетер басыңнан… [2]

 Бір ғажабы, Кенесары образы біздің түсініміздегі эпикалық планда көрінбейді. Ол ежелгі батырларша қалың жауға жалғыз өзі шаппайды, мыңдаған қолды жайратпайды, қамалды бұзып, ойран салмайды. Рас, кейбір шығармаларда фольклордың шежірелік тұтастану заңдылығы байқалады. Әдетте, ескі батырлар жырында қаһарманның ерекше болып туатындығы туралы пролог болады. Онда болашақ батырдың ата-анасы, бабасы жайында әңгімеленеді. Осы дәстүр Кенесарыға байланысты да аңғарылады. Мысалы, «Наурызбай-Ханшайым» атты эпикалық туындыда Кенесарының ерекше екенін айту үшін оның бабалары туралы баяндалады. Онда былай делінеді:     Абылай бүкіл мұсылманға хан болған,
   Қалмақ Қалданның қызын алған,
   Одан Қасым туған.
   Ол «өзге ұлынан асып туған,
   Көңілін дұшпанының басып туған.
   Қарнында анасының қан шеңгелдеп,
   Қызартып екі көзін ашып туған», - деп Кенесарының әкесі Қасым ерекше адам болғанын айтады. Ал, одан туған Кенесары да - тегін емес деген ұғым жатыр мұнда. Қасымның төрт ұлының ішінде бөлек туған Кенесары, ол сол себепті хан болды, - дейді халық жыршысы.
 Дәл осындай пролог «Абылай, Кенесары» атты жырда да бар. Мұнда да Абылайдың қалмақ ханы Қалданның қызын алуы, одан қан шеңгелдеп, екі көзін қызартып Қасымның тууы, оның 14 жаста хан болуы, Қасымнан төрт үл туғаны айтылады да:
   Кенесары - хан болды,
   Үлкен ұлы Қасымның,
   Шұғаның қиқымы,
   Сынығындай асылдың.
   Ғылымның білді жасынан
   Неше түрлі пасылдың! — деп сипатталады Кенесары аталмыш жырда [3].
 Көңіл бөліп айтатын нәрсе: қолда бар фольклорлық мәтіндерде Кенесары бейнесі айтарлықтай эпикалық әсірелеуге ұшырамаған. Оның іс-әрекетінде ешбір гиперболалық белгі жоқ. Демек, Кенесары туралы аңыз-әңгімелер классикалық фольклордың поэтикасын бойына түгел дарытпаған. Мұның өзі Кенесары бейнесін фольклорлық кейіпкерге толық айнала қоймағандығын байқатады. Ол халық түсінігіндегі шындыққа жақын бейнеленген, бірақ соған қарамастан Кенесары - идеалды кейіпкер, мінсіз адам, әділ хан ретінде суреттеледі. Ол бірнеше сипатта көрінеді. Егер жүйелеп айтар болсақ:
 Кенесары - идеалды қаһарман, билік тізгінін мықтап үстаған әмірші, күллі қазақты өзіне қаратқан хан. Оның қол астына атақты батырлар жиналған. Олар ханның ордасын - мемлекет орталығына айналдырған. Жыршыны тыңдайық:
   Хан болды Кенесары Орта жүзге,
   Жайылды әруағы өзге жүзге.
   Хакім боп, жеті жұрттан иығы асты,
   Жарамас шөп салуға басқан ізге [4].

 Кенесары - жай ғана хан емес. Ол - ел қамын жеген хан. Қазақ елінің еркіндігін, елдігін сақтауға күш салған әмірші. Жұртқа өз ойын ашық айтып, бостандыққа шақыратын көшбасшы. Міне, Кенесарының халыққа айтқан сөзі:
 «Біздің бұл Сарыарқадағы қазаққа: «Бізге бағын, қара», - деп, Ресей патшалығынан келді… Екінші жағынан Қытайдан да елші келіпті». Сонда Кенесары: «Қарама, өзіміз ел боп тұралық. Қазақ хандығын құралық», -депті [5].
 Сол замандағы қазақ батырлары жасақтарымен Кенесарының қасында болып, оның бұйрықтарын екі етпей орындап, жеңіске жетіп жүреді. Бір аңызда былай делінеді:
 «Кене ханның қол астына қазақтың батырлары бастаған 14 мың қол жиналды, ат жақсысын мінді, сауыт жақсысын киді. Бұлар өздерінің ордасын Алтай-Қарпықтың ортасы - Құланөтпеске тікті. Кіші жүз, Ұлы жүзден де қайраты бойына сыймай келген атақты батырлар да Кененің қолына қосылып
жатты» [6].
 Тағы бір мәтінді оқып көрелік:
 «Қайраты қара бастан қайтпаған алып ер Тамадан Жолдыаяқ батыр, Өмірзақ Тоғалақ батыр, Құшақ Бәйтелі батыр, Тарақты Құлжан батыр бастаған батырлар 10 мың әскермен Кененің Көкшетаудағы бекініс қамалына қосылды. Әскері көбейіп, күші артып, енді Николайға ойран салуға ойлады»  [7].
 Келтірілген мысалдардан Кенесары - ұлы күрестің ұйымдастырушысы, басшысы екенін көреміз. Кейбір әңгімелерде Кенесары жауынгерлерінің Ресей әскерімен ұрысы баяндалып, ханның ақылды да айлалы қолбасшы болғаны көрсетіледі. Осы ұрыстарда да, басқа да қиын жағдайларда Кенесары алды-артын терең ойлап, кең пішетін басшы ретінде көрінеді.
 Кенесары - ақылшы, батагөй абыз, тапқыр шешен, бекзат болып бейнеленеді. Әрбір жауапты, қиын іс Кенесары бата бермей істелмейді. Жорыққа шығарда, шайқасқа енерде ол бата беріп, ақ жол айтып кіріседі. Оның батасы фольклор дәстүрінде болып келеді. Мысалы, Тілеуқабақ жұртына кетіп бара жатқан Наурызбайға берген батасы мынадай:
   Он сегіз мың әлемге
   Патша болған құдайым,
   Көз жасымды қабыл ет,
   Мінажат етіп жылайын [8], — деп бастап, 124 мың пайғамбарға, 33 мың сахабаға, 4 шариярға т.б. әулиелерге жалынады, Абылай хан аруағынан көмек сұрайды. Бұл бата халық ұғымына сәйкес. Жыршы Кенесарының аузына әдеттегі батаны салып отыр. Оның ойынша Кенесары халықтан алшақ емес.
 Кенесары әділ би, шешен ретінде әр түрлі ережелер мен шарттарды да заңдастырып, жүзеге асырып отырады. Сөзіміз дәлелді болуы үшін мына бір аңызға көңіл бөлейік.
 Кенесары, Наурызбай, Балаби, Басығара жиналып отырғанда Ағыбай ханнан сүрайды:
 - Егер бір қарашы екіншіні өлтірсе, құны не болады? - деп. Хан:
 - Ердің құны 30 түйе болсын! - депті.
 - Төренің құны не болады? - депті Ағыбай.
 - Төренің құны - 100 түйе һәм таңдамалы қыз, қара кілем, қара нар болсын! — депті Кенесары.
 - Ұрғашының құны қандай? - депті Ағыбай.
 - Қалың малы қандай болса, құны сондай және 20-30, 5-10 түйе үстіне артық төлейді [9], - депті хан.
 Міне, бүл мәтін – кәдімгі шешендік сөздің үлгісі. Фольклорда жиі кездесетін «сұрақ-жауап» түрінде құрылған тапқырлық сөздерді айтқызу арқылы Кенесарыны ақылгөй, білгір шешен етіп көрсетеді аңыз. Бұл да -Кенесарыны дәріптеу.
 Кенесары бекзаттықты, хандық жолды бәрінен жоғары қояды және өзі кісілікті, жомарттықты қатты ұстанады. Бір ғана мысал келтірейік. Наурызбай мен Ағыбай Тілеуқабақтың жылқысын барымталайды. Оларды Ханшайым қуып жетіп, өзінің тапқырлығымен, ержүректігімен Науанды тәнті етеді. Науан айдап келе жатқан жылқыны Ханшайымға сауғаға тастап кетеді. Ордаға келіп, Кене ханға болған жағдайды айтады. Риза болған Кенесары:
   
   Етіпті, - деп, - қарағым, хандық жолды,
   Жылқы алғаннан бұл ісі он есе артық! [10] - дейді де, елді шақырып, ұлан-асыр той жасайды. Кенесары ханның байлығы, сән-салтанаты кәдуілгі Шығыс елдерінің падишаларынан кем емес. Оның жомарттығы, кең пейілдігі хандық затына сай. Жыршылар Кененің мырзалығын көтермелей айтып, оның пайым-түсінігінің, ақсүйекке лайық заттылығын барынша дәріптейді. Мысалы, қалыңдығына кетіп бара жатқан Наурызбайға берген сыйы мынадай:
   Қазына-жабдық артты тоғыз нарға,
   Барсын деп салтанатпен мәхбур жарға.
   Қос берді падишалық алтын шатыр,
   Дүние мұқтаж емес еш оларға…
   Не асыл інжу-маржан алды тастан,
   Жабдығын тамамдады аянбастан.
   Кене хан аттандырып, амандасып,
   Айтады ақыл-хайла бір-бір бастан [11].

 Бұдан да артық сый-сияпатты Кенесары хан Наурызбайдың қайын ағасы Мұсаға, онымен бірге келген жолдастарына жасап, қазақтың «тоғыз сыйлау» салтын толық орындайды. Келтірілген мысалдардан көретініміз - халықтың «хан қандай болуы керек» - деген түсінігі. Өмірде Кенесары осындай кең, осындай жомарт болды ма - белгісіз. Бірақ фольклор оны осындай етіп бейнелеп отыр.
 Фольклордағы Кенесары - көріпкел, сәуегей, келешекті болжаушы. Үйде, Ордада отырып, түзде болып жатқан оқиғаны сезіп, біліп отырады. Наурызбайды, Ағыбайды, басқа да батырларды сынап, олардың қасиеттерін, ерекшеліктері мен кемшіліктерін жіті аңғара біледі.
 Кенесарының тағы бір қасиеті — түс жорып, алдағыны болжауы. Бірде ол Ағыбайға өз атасы Абылайдың түсін еске алып: «Менің Сыздығымнан кейін солай боламыз ғой!» — дейді.
 Кенесары өзінің көрген түсін Ағыбайға жорып, былай депті: «Біздің бағымыз алдымызда, артымызда қалатын бақ жоқ, өзімізбен бірге кетеді, ал сенің бағың артыңда қалды»  [12].
 Халық аңызының айтпағы - Кенесары өз тағдырын, әулетінің болашағын алдын-ала болжап, біліп кетті. Өзінен кейінгі ұрпағы көптің арасына сіңіп кететініне, бүкіл ата-бабасынан келе жатқан бақ пен даңқтың өзімен бірге өшетініне көзі жетіп кетті.
 Кенесары - идеалды кейіпкер болғандықтан оның бойында тағы бір ерекше қасиет бар. Ол - оның кереметтігі, көзінің магиясы. Ол сұқтанып, қатты мән бере қараса, көзі тиеді, сөйтіп оның назарына ұшыраған адам жарық дүниемен қоштасады. Осы халге Ханшайым сұлу ұшырайды.
 Наурызбай қалыңдығы Ханшайымды Ордаға әкеліп, той өткізеді. Елдің бәрі келіннің сұлулығына қайран қалады. Жұрт мақтаған соң келінін көрейін деп Кенесары Ордаға келеді. Ағыбайға жабықты ашқызып қараса, Наурызбай мен Ханшайым әзілдесіп отыр екен. Кенесары қыздың сұлулығына таң қалып, оның нұрлы жүзіне назар салады. «Әйел заттың сұлуы екен», - деп, іштей риза болып, үйге қайтады, бірақ өзінің сұқтанғанынан секем алып қалады. Көп ұзамай Ханшайым да ауырып, әні-міне дегенше, қайтыс болады. Ештеңеге түсінбей, аң-таң боп, шулап жатқан жұртқа Кенесары келіп: «Жарандар, шешіндіріп қараңдаршы, ғаріпті өз назарым ұрды», - дейді. Айтқанындай, шешіндіріп қараса, екі өкпесі қарайып кетіпті.
 Халық түсінігіндегі Кенесары - тек ақылды хан емес. Сонымен бірге ол ерекше адамға даритын керемет қасиеттердің иесі. Ол іспен, сөзбен ғана емес, көзбен де, ниетпен де нәтижеге жете алады. Ендеше халық ұғымындағы Кенесары жай адам емес, құдайдың таңдап алған құдіретті адамы, сол себепті оның өзі де, ісі де айрықша. Фольклордағы Кенесары - халықтың «әділ де, мінсіз патша» туралы идеалды образы. Оның бойында ханда болуға тиісті ізгілікті қасиеттің бәрі жинақталған, халық қиялындағы, ел арманындағы ханның бейнесі көрініс тапқан.

Сілтемелер және ескертпелер:

1. Тарихи жырлар. Үшінші том. Кенесары - Наурызбай. Алматы, 1996. 173-б.
2. Сонда. 216-б.
3. Сонда. 171-175-б.
4. Сонда. 106-б.
5. Сонда. 215-б.
6. Ақжолтай Ағыбай батыр. Алматы, 2002. 151-б.
7. Сонда. 159-б.
8. Тарихи жырлар. Үшінші том. 110-б.
9. Ақжолтай Ағыбай батыр. Алматы, 2002. 147-б.
10. Тарихи жырлар. Үшінші том. 124-б.
11. Сонда. 126-6.
12. Ақжолтай Ағыбай батыр. Алматы, 2002. 165-б.
KENESARI BEYNESİ     Tabanı kürektey on jılğa sozılğan Kenesarı qozğalısı xalıq jadında umıtılmastay iz qaldırdı. Kenesarınıñ özi, onıñ sarbazdarı men batırları jöninde folklorlıq ta, ädebiy de tuwındılar sol zamannıñ özinde-aq payda bolğan. Köterilistiñ işinde bolğan Nısanbay jıraw men xan ordasında jürgen Dosqoja aqındardıñ öleñderi men tolğawları - tariyxiy oqıyğalardıñ şejiresi ispetti. Köterilistiñ tusında, odan keyin de är türli äñgimeler, añızdar, dastandar tuwğan. Olardıñ birazı - avtorlıq şığarmalar bolsa, endi bir tobı - folklorlıq, avtorsız düniyeler. Bul eki toptağı tuwındılardıñ uqsastığımen qatar ayırmaşılıqtarı da bar. Avtorlıq şığarmalar - ädebiyetke jatadı, olarda avtordıñ daralıq erekşelikteri boy körsetedi de, beynelenip otırğan oqıyğa men keyipkerdiñ is-äreketi avtordıñ oy eleginen ötedi. Yağnıy avtor obektisin öziniñ maqsatına, talap-talğamına säykes süwretteydi. Sol sebepti köterilis tuwralı ertedegi, sonday-aq keyingi zamandağı ädebiy şığarmalarda Kenesarı men onıñ seriktesteri tuwralı, olardıñ atqarğan qızmeti jayında jeke avtordıñ oy-örisi, tüsinik-payımı körinis tabadı.
 Al, folklorda olay emes. Kez kelgen folklorlıq tuwındı eñ äweli xalıq tüsinigin, xalıqtıñ közqarasın, oyın bildiredi. Sol sebepti ol oqıyğanı da, bas keyipkerdi de xalıq uğımına, xalıq payımdawına say beyneleydi. Folklordıñ negizgi körkem ädisi - romantıyka, al körkem muratı - ıydeal bolğandıqtan bolmıs ta, adamdar da däriptele süwretteledi. Sondıqtan qay oqıyğa bolsa da, qay tariyxiy tulğa bolsa da dälme-däl, sol küyinde körsetilmeydi, kerisinşe «solay bolsa eken» degen turğıda beynelenedi. Ekinşi sözben aytqanda, folklorda ömirdegi şındıq emes, qıyyaldağı şındıq süwretteledi. Mine, Kenesarınıñ folklordağı beynesin osı turğıdan tüsinüw kerek.
 Kenesarı tuwralı folklorlıq şığarma aytarlıqtay köp emes. Şının aytqanda, xatqa tüskeninen göri el awzında aytılıp, äli jıynalmağanı köbirek sekildi. Al, qolda bar mätinder janrlıq jağınan da, mazmun jağınan da är aluwan. Äzirşe mälim şığarmalardıñ deni - şağın öleñder, añızdar men äñgimeler. Arasında epiykalıq tuwındılar da bar. Mısalı, «Abılay, Kenesarı» sıyyaqtı qomaqtı jır. Al, «Nawrızbay-Xanşayım» attı şığarma tariyxiy jırdan göri xalıq balladasına jaqın, onda Kenesarı eşkimmen soğıspaydı.
 Jalpı, Kenesarı tuwralı folklorlıq şığarmalarda naqtı bir tariyxiy oqıyğa bayandalmaydı. Olarda xannıñ orıs qalasın şapqanı jäne qırğızdarğa qarsı şabuwılı tuwralı aytıladı da, soğıs epiyzodtarı süwrettelmeydi. Mäselen, Reseydiñ qazaq jerine dendep kirgenine qarsı küresi jayında Emdi, Adırlı degen eki qalanı şapqanı aytıladı, biraq qala turğındarımen bolğan şayqas beynelenbeydi, oqıyğa jalpılama türde ğana äñgimelenedi:        Bes jüz äsker jigitpen     Emdiniñ şaptı qalasın.
   Bes jüz sıyır, mıñ sarıq    Töleñgitke aydattı.     Bolat qaqpa, tas kilt     Körsetipti erler qayrattı.     Jolındağı Adırlı,     Onı da şawıp sorlattı.     Köp ajalğa qaramay,    Onan aldı qırıq attı,    Qalğanına ört qoyıp,    Şüldirletip şuwlattı, - delinedi jırda [1]. Osı şığarmada jäne tağı «Kenesarınıñ sözi» degen öleñde Kenesarınıñ qazaq eli Reseydiñ otarı boluwına qarsı ekeni aşıq aytıladı. Onı Kenesarınıñ öz sözinen anıq körüwge boladı:                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Bağınba, qazaq orısqa,     Bağınsañ, qazaq, orısqa,     Osı bastan amandas     Sarıarqa deytin qonısqa.     Bereke keter asıñnan,     Biyligiñ keter basıñnan… [2]   Bir ğajabı, Kenesarı obrazı bizdiñ tüsinimizdegi epiykalıq planda körinbeydi. Ol ejelgi batırlarşa qalıñ jawğa jalğız özi şappaydı, mıñdağan qoldı jayratpaydı, qamaldı buzıp, oyran salmaydı. Ras, keybir şığarmalarda folklordıñ şejirelik tutastanuw zañdılığı bayqaladı. Ädette, eski batırlar jırında qaharmannıñ erekşe bolıp tuwatındığı tuwralı prolog boladı. Onda bolaşaq batırdıñ ata-anası, babası jayında äñgimelenedi. Osı dästür Kenesarığa baylanıstı da añğarıladı. Mısalı, «Nawrızbay-Xanşayım» attı epiykalıq tuwındıda Kenesarınıñ erekşe ekenin aytuw üşin onıñ babaları tuwralı bayandaladı. Onda bılay delinedi:     Abılay bükil musılmanğa xan bolğan,     Qalmaq Qaldannıñ qızın alğan,     Odan Qasım tuwğan.     Ol «özge ulınan asıp tuwğan,     Köñilin duşpanınıñ basıp tuwğan.     Qarnında anasınıñ qan şeñgeldep,     Qızartıp eki közin aşıp tuwğan», - dep Kenesarınıñ äkesi Qasım erekşe adam bolğanın aytadı. Al, odan tuwğan Kenesarı da - tegin emes degen uğım jatır munda. Qasımnıñ tört ulınıñ işinde bölek tuwğan Kenesarı, ol sol sebepti xan boldı, - deydi xalıq jırşısı.
 Däl osınday prolog «Abılay, Kenesarı» attı jırda da bar. Munda da Abılaydıñ qalmaq xanı Qaldannıñ qızın aluwı, odan qan şeñgeldep, eki közin qızartıp Qasımnıñ tuwuwı, onıñ 14 jasta xan boluwı, Qasımnan tört ül tuwğanı aytıladı da:    Kenesarı - xan boldı,     Ülken ulı Qasımnıñ,     Şuğanıñ qıyqımı,     Sınığınday asıldıñ.     Ğılımnıñ bildi jasınan     Neşe türli pasıldıñ! — dep sıypattaladı Kenesarı atalmış jırda [3].
 Köñil bölip aytatın närse: qolda bar folklorlıq mätinderde Kenesarı beynesi aytarlıqtay epiykalıq äsirelewge uşıramağan. Onıñ is-äreketinde eşbir giyperbolalıq belgi joq. Demek, Kenesarı tuwralı añız-äñgimeler klassıykalıq folklordıñ poetiykasın boyına tügel darıtpağan. Munıñ özi Kenesarı beynesin folklorlıq keyipkerge tolıq aynala qoymağandığın bayqatadı. Ol xalıq tüsinigindegi şındıqqa jaqın beynelengen, biraq soğan qaramastan Kenesarı - ıydealdı keyipker, minsiz adam, ädil xan retinde süwretteledi. Ol birneşe sıypatta körinedi. Eger jüyelep aytar bolsaq:  Kenesarı - ıydealdı qaharman, biylik tizginin mıqtap üstağan ämirşi, külli qazaqtı özine qaratqan xan. Onıñ qol astına ataqtı batırlar jıynalğan. Olar xannıñ ordasın - memleket ortalığına aynaldırğan. Jırşını tıñdayıq:    Xan boldı Kenesarı Orta jüzge,     Jayıldı ärüwağı özge jüzge.     Xakim bop, jeti jurttan ıyığı astı,     Jaramas şöp saluwğa basqan izge [4].
  Kenesarı - jay ğana xan emes. Ol - el qamın jegen xan. Qazaq eliniñ erkindigin, eldigin saqtawğa küş salğan ämirşi. Jurtqa öz oyın aşıq aytıp, bostandıqqa şaqıratın köşbasşı. Mine, Kenesarınıñ xalıqqa aytqan sözi:  «Bizdiñ bul Sarıarqadağı qazaqqa: «Bizge bağın, qara», - dep, Resey patşalığınan keldi… Ekinşi jağınan Qıtaydan da elşi kelipti». Sonda Kenesarı: «Qarama, özimiz el bop turalıq. Qazaq xandığın quralıq», -depti [5].
 Sol zamandağı qazaq batırları jasaqtarımen Kenesarınıñ qasında bolıp, onıñ buyrıqtarın eki etpey orındap, jeñiske jetip jüredi. Bir añızda bılay delinedi:  «Kene xannıñ qol astına qazaqtıñ batırları bastağan 14 mıñ qol jıynaldı, at jaqsısın mindi, sawıt jaqsısın kiydi. Bular özderiniñ ordasın Altay-Qarpıqtıñ ortası - Qulanötpeske tikti. Kişi jüz, Ulı jüzden de qayratı boyına sıymay kelgen ataqtı batırlar da Keneniñ qolına qosılıp jattı» [6].
 Tağı bir mätindi oqıp körelik:  «Qayratı qara bastan qaytpağan alıp er Tamadan Joldıayaq batır, Ömirzaq Toğalaq batır, Quşaq Bäyteli batır, Taraqtı Quljan batır bastağan batırlar 10 mıñ äskermen Keneniñ Kökşetawdağı bekinis qamalına qosıldı. Äskeri köbeyip, küşi artıp, endi Nıykolayğa oyran saluwğa oyladı»  [7].
 Keltirilgen mısaldardan Kenesarı - ulı kürestiñ uyımdastıruwşısı, basşısı ekenin köremiz. Keybir äñgimelerde Kenesarı jawıngerleriniñ Resey äskerimen urısı bayandalıp, xannıñ aqıldı da aylalı qolbasşı bolğanı körsetiledi. Osı urıstarda da, basqa da qıyın jağdaylarda Kenesarı aldı-artın tereñ oylap, keñ pişetin basşı retinde körinedi.
 Kenesarı - aqılşı, batagöy abız, tapqır şeşen, bekzat bolıp beynelenedi. Ärbir jawaptı, qiyın is Kenesarı bata bermey istelmeydi. Jorıqqa şığarda, şayqasqa enerde ol bata berip, aq jol aytıp kirisedi. Onıñ batası folklor dästürinde bolıp keledi. Mısalı, Tilewqabaq jurtına ketip bara jatqan Nawrızbayğa bergen batası mınaday:    On segiz mıñ älemge     Patşa bolğan qudayım,     Köz jasımdı qabıl et,     Minajat etip jılayın [8], — dep bastap, 124 mıñ payğambarğa, 33 mıñ saxabağa, 4 şarıyyarğa t.b. äwliyelerge jalınadı, Abılay xan aruwağınan kömek suraydı. Bul bata xalıq uğımına säykes. Jırşı Kenesarınıñ awzına ädettegi batanı salıp otır. Onıñ oyınşa Kenesarı xalıqtan alşaq emes.
 Kenesarı ädil bıy, şeşen retinde är türli erejeler men şarttardı da zañdastırıp, jüzege asırıp otıradı. Sözimiz däleldi boluwı üşin mına bir añızğa köñil böleyik.
 Kenesarı, Nawrızbay, Balabıy, Basığara jıynalıp otırğanda Ağıbay xannan süraydı:  - Eger bir qaraşı ekinşini öltirse, qunı ne boladı? - dep. Xan:  - Erdiñ qunı 30 tüye bolsın! - depti.
 - Töreniñ qunı ne boladı? - depti Ağıbay.
 - Töreniñ qunı - 100 tüye häm tañdamalı qız, qara kilem, qara nar bolsın! — depti Kenesarı.
 - Urğaşınıñ qunı qanday? - depti Ağıbay.
 - Qalıñ malı qanday bolsa, qunı sonday jäne 20-30, 5-10 tüye üstine artıq töleydi [9], - depti xan.
 Mine, bül mätin – kädimgi şeşendik sözdiñ ülgisi. Folklorda jiyi kezdesetin «suraq-jawap» türinde qurılğan tapqırlıq sözderdi aytqızuw arqılı Kenesarını aqılgöy, bilgir şeşen etip körsetedi añız. Bul da -Kenesarını däriptew.
 Kenesarı bekzattıqtı, xandıq joldı bärinen joğarı qoyadı jäne özi kisilikti, jomarttıqtı qattı ustanadı. Bir ğana mısal keltireyik. Nawrızbay men Ağıbay Tilewqabaqtıñ jılqısın barımtalaydı. Olardı Xanşayım quwıp jetip, öziniñ tapqırlığımen, erjürektigimen Nawandı tänti etedi. Nawan aydap kele jatqan jılqını Xanşayımğa sawğağa tastap ketedi. Ordağa kelip, Kene xanğa bolğan jağdaydı aytadı. Rıyza bolğan Kenesarı:        Etipti, - dep, - qarağım, xandıq joldı,    Jılqı alğannan bul isi on ese artıq! [10] - deydi de, eldi şaqırıp, ulan-asır toy jasaydı. Kenesarı xannıñ baylığı, sän-saltanatı kädüwilgi Şığıs elderiniñ padıyşalarınan kem emes. Onıñ jomarttığı, keñ peyildigi xandıq zatına say. Jırşılar Keneniñ mırzalığın kötermeley aytıp, onıñ payım-tüsiniginiñ, aqsüyekke layıq zattılığın barınşa däripteydi. Mısalı, qalıñdığına ketip bara jatqan Nawrızbayğa bergen sıyı mınaday:    Qazına-jabdıq arttı toğız narğa,     Barsın dep saltanatpen mäxbüwr jarğa.     Qos berdi padıyşalıq altın şatır,     Düniye muqtaj emes eş olarğa…     Ne asıl injüw-marjan aldı tastan,     Jabdığın tamamdadı ayanbastan.     Kene xan attandırıp, amandasıp,     Aytadı aqıl-xayla bir-bir bastan [11].
  Budan da artıq sıy-sıyyapattı Kenesarı xan Nawrızbaydıñ qayın ağası Musağa, onımen birge kelgen joldastarına jasap, qazaqtıñ «toğız sıylaw» saltın tolıq orındaydı. Keltirilgen mısaldardan köretinimiz - xalıqtıñ «xan qanday boluwı kerek» - degen tüsinigi. Ömirde Kenesarı osınday keñ, osınday jomart boldı ma - belgisiz. Biraq folklor onı osınday etip beynelep otır.
 Folklordağı Kenesarı - köripkel, säwegey, keleşekti boljawşı. Üyde, Ordada otırıp, tüzde bolıp jatqan oqıyğanı sezip, bilip otıradı. Nawrızbaydı, Ağıbaydı, basqa da batırlardı sınap, olardıñ qasiyetterin, erekşelikteri men kemşilikterin jiti añğara biledi.
 Kenesarınıñ tağı bir qasiyeti — tüs jorıp, aldağını boljawı. Birde ol Ağıbayğa öz atası Abılaydıñ tüsin eske alıp: «Meniñ Sızdığımnan keyin solay bolamız ğoy!» — deydi.
 Kenesarı öziniñ körgen tüsin Ağıbayğa jorıp, bılay depti: «Bizdiñ bağımız aldımızda, artımızda qalatın baq joq, özimizben birge ketedi, al seniñ bağıñ artıñda qaldı»  [12].
 Xalıq añızınıñ aytpağı - Kenesarı öz tağdırın, äwletiniñ bolaşağın aldın-ala boljap, bilip ketti. Özinen keyingi urpağı köptiñ arasına siñip ketetinine, bükil ata-babasınan kele jatqan baq pen dañqtıñ özimen birge öşetinine közi jetip ketti.
 Kenesarı - ıydealdı keyipker bolğandıqtan onıñ boyında tağı bir erekşe qasiyet bar. Ol - onıñ keremettigi, köziniñ magıyyası. Ol suqtanıp, qattı män bere qarasa, közi tiyedi, söytip onıñ nazarına uşırağan adam jarıq düniyemen qoştasadı. Osı xalge Xanşayım suluw uşıraydı.
 Nawrızbay qalıñdığı Xanşayımdı Ordağa äkelip, toy ötkizedi. Eldiñ bäri kelinniñ suluwlığına qayran qaladı. Jurt maqtağan soñ kelinin köreyin dep Kenesarı Ordağa keledi. Ağıbayğa jabıqtı aşqızıp qarasa, Nawrızbay men Xanşayım äzildesip otır eken. Kenesarı qızdıñ suluwlığına tañ qalıp, onıñ nurlı jüzine nazar saladı. «Äyel zattıñ suluwı eken», - dep, iştey rıyza bolıp, üyge qaytadı, biraq öziniñ suqtanğanınan sekem alıp qaladı. Köp uzamay Xanşayım da awırıp, äni-mine degenşe, qaytıs boladı. Eşteñege tüsinbey, añ-tañ bop, şuwlap jatqan jurtqa Kenesarı kelip: «Jarandar, şeşindirip qarañdarşı, ğaripti öz nazarım urdı», - deydi. Aytqanınday, şeşindirip qarasa, eki ökpesi qarayıp ketipti.
 Xalıq tüsinigindegi Kenesarı - tek aqıldı xan emes. Sonımen birge ol erekşe adamğa darıytın keremet qasiyetterdiñ iyesi. Ol ispen, sözben ğana emes, közben de, niyetpen de nätiyjege jete aladı. Endeşe xalıq uğımındağı Kenesarı jay adam emes, qudaydıñ tañdap alğan qudiretti adamı, sol sebepti onıñ özi de, isi de ayrıqşa. Folklordağı Kenesarı - xalıqtıñ «ädil de, minsiz patşa» tuwralı ıydealdı obrazı. Onıñ boyında xanda boluwğa tiyisti izgilikti qasiyettiñ bäri jıynaqtalğan, xalıq qıyyalındağı, el armanındağı xannıñ beynesi körinis tapqan.
   Siltemeler jäne eskertpeler:    1. Tariyxiy jırlar. Üşinşi tom. Kenesarı - Nawrızbay. Almatı, 1996. 173-b.
2. Sonda. 216-b.
3. Sonda. 171-175-b.
4. Sonda. 106-b.
5. Sonda. 215-b.
6. Aqjoltay Ağıbay batır. Almatı, 2002. 151-b.
7. Sonda. 159-b.
8. Tariyxiy jırlar. Üşinşi tom. 110-b.
9. Aqjoltay Ağıbay batır. Almatı, 2002. 147-b.
10. Tariyxiy jırlar. Üşinşi tom. 124-b.
11. Sonda. 126-6.
12. Aqjoltay Ağıbay batır. Almatı, 2002. 165-b.




Bir Cevap Yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir