НАУРЫЗБАЙ – ҚАНШАЙЫМ
Академик Профю Др. С. Каскабасов
«Айман-Шолпанға» қарағанда бұл шығарманың балладалық сипаты басымырақ. Мұнда эпика мен лирика, тарих іздері мен қиял элементтері бар, ал, бұлар баллада тектес лиро-эпикалық жырға тән. Осылармен бірге балладаға хас ерекшеліктер де жоқ емес: шығарма қызық оқиғалы, сюжет эпикалық пафоспен баяндалып келіп, күрт үзіледі, негізгі оқиға төтенше жағдаймен бітіп, трагедиямен аяқталады. Сөйтіп, «Наурызбай-Қаншайым» жыры тыңдаушысын (яки оқырманын) мұңлы күйде қалдырады. Жырда бірнеше тарихи адамдар, атап айтқанда, Кенесары хан мен Наурызбай, Ағыбай сияқты атақты батырлар бейнеленеді, бірақ олар өмірдегідей, я болмаса тарихи эпостағыдай сыртқы жаулармен шайқасып жүрген жоқ, олар Наурызбайдың мүддесін қорғап, оның тағдырына араласады. Ал, жырда баяндалатын оқиға тарихта болмаған, яғни сюжет ойдан алынған, сол себепті мұндағы ағыны қатты Үшбурыл өзені, Түбек, Арал деген жерлер қиялдан туған, олар тылсымға толы, үрейлі болып көрсетіледі де, жырға біршама ғажайыптық бедер береді. Ал, мұндай жәйттер балладаға мүлде жат емес, өйткені, баллада – «өткеннің ерлік істерін, қыз бен жігіттің қайғылы махаббатын, аруақ, жын-шайтан араласқан үрейлі оқиғаларды, т.б. жырға қосатын елгезек жанр» [1].
«Наурызбай-Қаншайым» жырының сюжеті жай ғана ойдан шығарылмаған, тақыр жерден тумаған, мұнда ертеден келе жатқан, бүкіл эпосымыз бен ертегімізде баяндалатын сюжет пайдаланылған. Ол сюжет – жігіттің ерлікпен үйленуі. Ежелгі ертегіде кейіпкер айдаһардан, немесе басқа бір дұшпаннан құтқарып, қызға үйленсе, қаһармандық эпоста батыр өз сүйгенін қалмақты, яки басқа жауды жеңіп алады. Ал, мына жырда ерлікпен үйлену сюжеті сәл өзгеріп, қаһармандықтан гөрі лирикалық бағытта баяндалған, бірақ соған қарамастан бұрынғы эпосқа тән классикалық композицияны сақтаған: батырдың бабасын, ата-анасын таныстыру, оның ерекше тууы, жастай ерлік жасауы, қалыңдық іздеп шығуы, қыздың еліне келуі, оның әкесімен (басқа біреумен) шекісуі, қызға үйленуі, сол жерде біраз уақыт мекен етуі, еліне қайтуы, келгенде (кейде) төтенше жағдайға тап болуы (елін дұшпанның шауып кетуі), т.с.с. Олай болса, ХІХ ғасырдағы тарихи есімдерді бейнелейтін шын оқиға деп қабылданған жыр ертеден келе жатқан фольклорлық дәстүрге сәйкес жасалған деп айтуға негіз бар. Ойымызды дәлелдейік.
Жырдың басталуы – дәстүрлі пролог бойынша: Абылай «мұсылманға хан болып өтеді», Түркістанға бата қылып қойылады. Оның қалмақ әйелінен Қасым хан ерекше, қан шеңгелдеп, екі көзін қызартып, ашып, туады. Қасым хан өлген соң Кенесары хан болады.
Міне, бұрынғы эпостағыдай Наурызбайдың ата-тегі туралы баяндалып, олардың идеалды образы жасалады. Енді дәстүр бойынша болашақ батыр да ерекше жағдайда тууға тиіс: әулиенің қолдауымен, немесе күшті аңның (тотемнің) етінен, әйтпесе, күн сәулесінен, яки гүлден, т.б. Кейін кейіпкерлер әкесі өлген күні дүниеге келеді, бұл – ғажайып туудың өзгерген түрі.
Енді осы мотив айтылмыш жырда басқа формада көрінеді: Наурызбай басқа әйелден туады. «Наурызбай бір анадан қалған екен, қолына Кенесары алған екен, Науанның өзгесінен жасы кіші, жанына жолдас-жора алған екен», – деп айтады жыр. Бұдан байқайтынымыз – Наурызбай жастай анасынан айрылған, яғни жартылай жетім, жас жағынан бәрінен кіші, яғни кенже бала, өзге әйелден туған, яғни шешесі жағынан алғанда – бөтен. Міне, осылардың бәрі Наурызбайдың дүниеге келуінің өзі – айрықша еді, ендеше оның ғұмыры да айрықша болады дегізеді. Оның дәріптелуі, бір жағынан, қазақ салтынан туындайды. Кенже бала қазақ ұғымында – қара шаңырақ иесі, сол себепті ертегіде, эпоста ол мейлінше идеалды бейне. Екінші жағынан, қазақ болмысында жетімді, жесірді қаңғыртпаған, әке-шешесіз қалған баланы туыстары қамқорлыққа алған, сондықтан да қазақ фольклорында жетім мен өгей шеше образы бірен-саран ғана. Үшіншіден, қазақтың полигамиялық отбасында бір әкеден туған балалар – аға, іні есептеліп, олар бір-бірін бөтенсінбейді. Сол себепті де Кенесары жастай қалған інісі Наурызбайды өз қолына алады, жанында ұстайды. Мінеки, Наурызбайдың идеалды, мінсіз адам болуының алғышарты – осылар. Бұларды бұрынғы ғажайып туу мотивінің жаңа дәуірдегі өзгерген түрлері деп айта аламыз.
Дәстүрлі эпостың сюжетінде болашақ батыр ерте жастан ерлік көрсетеді: аң аулайды, жабайы бір күшті аңды өлтіреді немесе біреумен күш сынасады, кездескен дұшпанмен соғысады, т.с.с. Наурызбай да сондай. Ол қырық жігітті қасына ертіп, сауық-сайран құрады, «келуші-кетушінің жолын тосады». Он жеті жасында сауыт-сайманын, қару-жарағын асынып, «алабұртып жүреді». Бір күні «шарап ішіп, көңілі тасып» отырып, қасындағы қырық жігітке: «Қайраты менен асқан адам бар ма, Бар болса, іркілместен айтып бергін!» – дейді. Жігіттердің біреуі ондай адам бар. Олар – Алшын, Жаппастағы Тілеуқабақ байдың Әли, Мұса атты екі баласы, олар әрі мерген, әрі баһадүр, әрі бай деп»; «Тақсыр-ау, сол жылқыны бір алмасаң, бұл сөзің құр мақтанның қай жағында?» – деп, Наурызбайдың намысына тиеді.
Жырдың осы эпизоды екі міндет атқарып тұр. Бірі – жас батырдың үйден шығуы, яғни өз мықтылығын көрсету үшін жортуылға шығуы. Екіншісі – осы жорықта батыр өзінің қаһармандығын көрсетуі. Осының екеуі де ескі эпоста бар. Бұрынғы батыр да өзінің күшін сынау үшін немесе өзіне әйел іздеу мақсатында жолға шығады. Мұны ғылымда «үйден аттану» («отлучка из дома») дейді. Осыған сәйкес Наурызбай да үйден аттанады. Оның аттану себебі – намыстануы. Алайда, ол бірден аттанбайды, алдымен ағасынан бата алуға тиіс, әйтпесе жолы болмайды. Кенесары ағасы ә дегеннен келіспейді, әлі жассың дейді. Сөйтіп, фольклор заңына сәйкес «тыйым» салынады, ал, тыйымды бұзған кісі пәлеге ұшырайды. Осыны ескерген жыршы бұл жағдайды басқаша шешеді. Наурызбай ағасына ауыр сөз айтады. («Қатыныңша қаңтарып тізгіндейсіз, Абұйырды қимайсыз, сірә, маған»). Осыдан кейін Кенесары рұқсат береді де, Ағыбайды басшы етіп, қырық жігітті қосып, Наурызбайды жылап тұрып аттандырады. (Кенесары жырда екі-үш жерде осылай жұмсарып, көзіне жас алады, тіпті, мінәжат қылып, зарланып, еңірейді. Бұл жырдың лирикалық қырын күшейту үшін қолданылған тәрізді). Сонымен, Наурызбай үйден аттанып кетті.
Эпостың поэтикасы бойынша бұл жолда неше түрлі қиындық пен кедергілер болуға тиіс. Бұл жырда да солай. Алғашқы қиындық – алыс жол, белгісіз ел. Екінші кедергі – «жүктей тасты көтеріп, ағып жатқан Үшбурыл өзені. Үшінші қауіп – тылсымға толы түбек, үрей тудыратын бейуақыт, қараңғылық («Ай қараңғы, күн бұлт, қалың түбек, Болжай алмай келеді ой мен қырды»). Осылардың бәрінен аман-есен өтеді. Алыс жолды «жиырма күн-түнімен» жүріп өтеді, Үшбурыл өзенін бірінші болып Наурызбайдың өзі өтеді, қалың түбектен де шығады.
Қиындықтардан өткеннен кейін эпостың батыры қыздың еліне келуі керек, көбінесе ол танылмай, тіпті, басқа кейіпте келеді. Мұндай жағдайды Наурызбай да бастан кешіреді. Ол қараңғы түнде ән салып отырған қызға кездеседі. Екеуі өлеңмен қағысып, бірін-бірі сынайды, өзді-өзін таныстырады. Жөн сұрасып, біліскеннен кейін Науан іздеп келе жатқан Тілеуқабақ байдың елі осы екеніне көзі жетеді. Таныса, сөйлесе келе Қаншайым қыздан байдың жылқысы қайда жатқанын, өткелдің қай тұста екенін сұрап алады. Не керек, сол жерде қызбен қол алысып, серттеседі. Осыдан бастап Қаншайым Наурызбайдың қалыңдығына айналады. Енді не істеу керек?
Енді байырғы эпостағыдай қызды алу үшін зорлықшыл жаумен, я болмаса болашақ қайын атасымен, немесе оның балаларымен шайқасу керек. Қаншайым қыздың айтуымен Наурызбай үш жарым мың жылқыны айдап әкетеді. Қыз еліне барып, Әли мен Мұса деген екі ағасын жұмсайды. Наурызбай ол екеуінің басын жарып, аттарын алып кетеді, сөйтіп, болашақ екі қайын ағасын жеңеді де, қыздың көңілін түгелімен өзіне аударады. Ағаларының жағдайын көрген Қаншайым Наурызбайды қуып жетіп, оның ханзадалығын сынау арқылы жылқысын түгел қайтарып алады. Қыз: «Тақсыр-ау, ұнатсаңыз, өзімді ал!» – деп, Наурызбайға уәде береді. Екінші сөзбен айтқанда, қызды алуға Наурызбайдың толық хақысы бар: ол қайын жұртынан қай жағынан да артық екенін дәлелдеді, күшпен жеңді, шауып алған малын қайтарды, қыздың уәдесін алды.
Осы жерден бастап «Наурызбай-Қаншайым» жыры басқа арнаға түседі. Батырлық эпоста батыр қызға дереу үйленеді де, сол жерде аз уақыт тұрады, содан соң еліне келіп, ұлан-асыр той жасайды. Бұлар айтылмыш шығармада да бар, бірақ сәл өзгеше, яғни Наурызбай бірден үйленбейді. Ол Кенесарының ордасына қайтып келеді, ағасы інісінің қалыңдық тапқанына қуанып, той жасайды (оның жылқыны қайтарып бергенін құп көреді, ханзадалығын көрсетті деп ұғады). Жырдың ендігі бөлігі романдық эпостың үлгісінде: Төлеген құсап Наурызбай да қызды алуға қайтадан қайын жұртына баруға тиіс. Ол да уәделескен уақытында, «ел жайлаудан қайтқан кезде» Қаншайымға бармақ, ағасынан Ағыбай арқылы рұқсатын алады, тек Кенесары: «Қыстамай, қайтып келіңдер!» – деген шарт қояды. Ағасының батасын алып, Наурызбай жолға шығады, бірақ ол Төлеген секілді жалғыз емес. Оның қасында Ағыбай бастаған қырық жігіт бар және олар құдалық жолына деген көп дүние алған. Сән-салтанатпен сауық құрып, олар қыздың елінің шетіне келіп жетеді.
Ендігі оқиға қаһармандық эпос пен ғашықтық жырдың сарынында өрбиді. Қыздың елінде үлкен той болады. Классикалық эпостағыдай, екі жақтың ғұрыптық ойын-тартыстары өткізіледі. Бәйгеде де, балуан күресте де, жамбы атуда да, айтыста да Наурызбай жағы басым түседі. Құда болатын екі рудың тартысы – ежелгі заманнан келе жатқан салт, ол фольклорда, әсіресе, эпоста әсірелене көрсетіледі де, кейіпкердің қалыңдықты алу үшін орындауға тиісті шарттарға айналады. «Наурызбай-Қаншайым» жырында айтылмыш дәстүр өте кең әрі әдемі бейнеленген. Жалпы, Наурызбайдың қыз ауылындағы істері түгелімен дерлік қазақтың үйлену салтын көрсету болып шыққан. Оларды тізбелеп жатпай, сюжетінің өрбуіне оралсақ, мұнда тағы да эпостық жәйтті көреміз. Ол – күйеу жігіттің үйленгеннен кейін қайын жұртында біраз мекен етуі. Наурызбай тойды қызықтап, Қаншайымның елінде бір ай жатып қалады. Кенесарыға берген уәдесі еске түсіп, дереу қайтпақ болады. Алайда, қыздың Әли, Мұса деген екі ағасы тағы жиырма екі күн ұстап қалып, тойды одан әрі жалғастырады. Мұнда да қазақтың құдалық салты, кәдесі тәптіштеп баяндалады, байлардың дәулеті, сән-салтанаты әңгімеленеді. Қойшы, әйтеуір, межелі күн бітіп, Наурызбай жас келіншегін алып, жолдастарымен еліне аман-есен жетеді. Ағасы ұлан-асыр той жасап, мұндайда жасалатын ырым-жоралғының бәрін үлкен салтанатпен орындайды. Дәстүрлі эпос осымен бітеді.
Ал, «Наурызбай-Қаншайым» жыры олай тәмамдалмайды, трагедиямен аяқталады. Сұлулығына елдің бәрі таңырқаған Қаншайым өзінің қайын ағасы Кенесарының көзі тиіп, қайтыс болады. Наурызбай қатты қайғырады, жылап тұрып, қырық жігітке өзінің жайын айтады: «Ойлайсыздар, қырық жігіт, Бір қатынға қайғырып, Мұнша неге солды деп. Мен ойлаймын ісімнің Ырымы жаман болды деп… Қауіп қылып қатты қорқамын… Өмірім де менің қысқа деп». Айтса айтқандай, «онан соң тоғыз-ақ жыл өмір сүріп, жиырма бес жасында қаза жетті», – делінеді жырда. Міне, осы финал «Наурызбай-Қаншайым» жырына балладалық сипат беріп тұр. Қаншайымның өлімі жырдың сюжетін күрт үзіп, оқиғасын кілт тоқтатып тастаған. Одан кейін ешқандай оқиға баяндалмайды да, суреттелмейді. Тіпті, Кенесары өзіне, жолдастарына тоқтау айтып, «Мақұл көрсе Кенекем, қазаққа Қоқан қас дейді. Соған таман жетелік!» – деп ұрысқа шақырса да, сюжет әрі қарай дамымайды. Тек жыршы өмір туралы, оның өткінші екенін ескертіп толғайды да, Наурызбайдың қайтыс болғанын хабарлайды. Демек негізгі оқиға бітті, ол екі өліммен аяқталды. Шығарманың бұлай төтенше жағдаймен, кенеттен аяқталуы – балладалық яки лиро-эпикалық жырда жиі болатын жәйт. Оның үстіне бұл жырдағы оқиғалар әрі лирикалық, әрі эпикалық сарында баяндалады, сондықтан да ол лиро-эпикалық делініп отыр. Әрине, мұның өзі де белгілі дәрежеде шартты, өйткені, фольклор жанрлары бір-бірімен тығыз байланыста дамып, біртұтас жүйе болғандықтан олардың ара-жігін дәл ажырату қиын.
«Наурызбай-Қаншайым» жыры – сөз өнеріне жататын көркем шығарма. Оның образдар жүйесі, тіл кестесі, көркемдеуіш құралдары мен бейнелеуіш амал-тәсілдері жалпы фольклор поэтикасының аясында қалыптасқан. Сол себепті тарихи адамдардың бейнесі, олардың мінезі, іс-қимылдары фольклорлық қалыпта бейнеленеді, халықтың этикалық, эстетикалық ұғымына, түсінігіне және талап-тілегіне сай суреттеледі. Соған байланысты кейіпкерлер дәріптеледі, мінсіз адамдар болып көрсетіледі. Осындай кейіпте, әсіресе, Кенесары, Наурызбай және ойдан қосылған Қаншайым, Әли, Мұса, Күлнарайым, Толбала, т.б.
Жырда Кенесарының алғаш көрінуі – Наурызбайдың алыс сапарға рұқсат сұрап келетін эпизод. Хан інісінің әлі жас екенін ескеріп, рұқсат етпейді. Осының өзі Кенесарының қандай адам екенін байқатады. Ол өте сабырлы, алды-артын ойлап, сақтық танытады. Наурызбайды алыс жолға жіберуге қауіптенеді, өйткені, оның алабұртқан мінезін біледі, бірдеңеге ұрынып қала ма деп ойлайды. Демек, Кенесары – Наурызбайдың ақылшысы, қамқоршысы, тәрбиешісі. Інісіне деген оның сезімі айрықша, оның көңілін қалдырмау үшін Кенесары шалғайдағы Тілеуқабақ елін іздеуге Наурызбайға батасын береді, соның өзінде де оған бас-көз болсын деп Ағыбайды қосып жібереді. Сөйтіп, ол алғашқы райынан қайтады, яғни Кенесары қажет болса жұмсақ та бола алады. Оның бұл қасиеті шығармада бірнеше рет байқалады, тіпті, кейде сезімге ерік беріп, жылап та алады. Екінші сөзбен айтқанда, Кенесары жырда қатал әмірші емес, кәдімгі жұмыр басты адам ретінде де бейнеленген, оған қуану да, ренжу де, күлу де, жылау да жат емес. Мәселен, Наурызбайдың сапарға шығу талабынан қайтпайтынын көрген Кенесары «Жібермесем, қайғылы болады-ау деп, Жастығын уайым қылып еңіреді», – дейді жыр. Ол-ол ма, Кенесары «патихасын беріп жылағанда» кәнігі батагөй ақсақал құсап, ұзақ толғайды, інісін Құдайға тапсырып, жүз жиырма төрт мың пайғамбарды, отыз үш мың сахабаларды, төрт шариярды, басқа да бірталай әулие-пірлерді көмекке шақырады. Бірақ осының өзінде де Кенесары өзінің кемеңгер басшы екенін де көрсетеді. Бата беріп болған соң ол Ағыбайға: «Бізді баққан дұшпан көп, бейқам болмай, берік бол!», – деп тапсырады. Оның осы сөзі көп нәрсені аңғартады. Біріншіден, заманның тынышсыздығы, елді қоршаған жаудың көптігі, екіншіден, Кенесары – халықтың қамын ойлаушы хан екендігі. Аңдыған дұшпан көп екенін білген ол үнемі сақтықта жүреді, басқаларды да ескертіп отырады. Қайын жұртына кеткен Наурызбай кешіккенде ол қатты қайғырады, дұшпандар қолынан қаза болды ма деп те ойлайды. Көңілі тынбай, ақыры, Наурызбайды іздеуге алты жігітті жұмсайды. Осындай аумалы-төкпелі уақытта өмір сүргендіктен Кенесары әрбір жақсылыққа мән береді, қуанады. Алғаш сапарында інісі Наурызбай қалыңдық тауып келгеніне қатты қуанып, үлкен той жасайды, ал, оның барымталаған жылқыны қыздың уәжді сөзіне бола қайтарып бергенін хан тұқымына лайық іс деп бағалайды, құп көреді.
Орайы келгенде айтатын бір нәрсе – Кенесарының өзін ұстауы, жүріс-тұрысы, сөзі мен ісі – бәрі ханға лайық. Ол жырда жиі көрінбейді, тек бір маңызды, тағдырлы сәттерде ғана іске араласады немесе ақыл береді, ал, керек кезде жанындағы батырлармен ақылдасып, кеңес жасайды. Кенесары – өте кең мінезді, мырза, жомарт болып көрсетіледі. Тегі, ол ерекше қасиетке де ие. Оның назары тым ауыр әрі қауіпті. Бүкіл назарын салып қарап еді, Қаншайым мерт болды. Жырда оның батырлығы, жаумен шайқасы көрінбейді. Мұның себебін лиро-эпикалық жанрдың табиғатынан іздеген жөн, бірақ соған қарамастан Кенесарының идеал бейнесі жасалған.
Наурызбай әр сипатта бейнеленген. Әлбетте, ол – ең алдымен, батыр. Сонымен бірге ол – албырт жас жігіт, қыздың ғашығы және күйеу бала. Ең бастысы, ол – Абылай ханның ұрпағы, Кенесары ханның інісі. Осының өзі-ақ оның ерекшелігін айғақтайды. Не істесе де оған бәрі кешірімді, сыйымды. Ерте жасынан қырық жігітті серік етіп, далада емін-еркін ойнап-күліп қана қоймай, келуші-кетушінің жолын тосып, оларды үркітіп жүреді. Оның бұл «тентектігін» ағасы да, басқа жұрт та сөкпейді. Осы кезеңде ол әрі мақтаншақ мінез де көрсетеді: бір күні «шарап ішіп, көңілі тасып» отырады да, қасындағы қырық жігітке «қайраты менен артық адам бар ма?» – деп мақтанады. «Бар» – дегенді естіп, намыстанады, сол адамды іздеуге шығады. Міне, осыдан әрі қарай Наурызбайдың алабұртқан жастығы бітеді де, ол ендігі жерде өзін ханзада әрі батыр ретінде көрсетеді. Оның ештеңеден тайсалмайтын ержүрек жігіт екендігі алғаш рет тасқыны қатты Үшбурыл өзеніне келгенде көрінеді. Жанындағы қырық жігіттің зәресі ұшып, ешқайсысы суға түсуге батпайды. Мұны көрген Наурызбай Қызыр, Ілиясқа сиынып, өзенге түседі де, аман-есен арғы бетке өтіп шығады. Жас батырдың еш нәрседен қорықпайтыны екінші рет қайталанатын тұсы – қараңғы түнде, тылсымға толы, белгісіз түбекте ол жалғыз келіп, қызға жолығады. Енді Наурызбай аса тапқыр, сөзге ұста ақын болып шығады. Қаншайым қызбен өлеңдетіп танысқан ол небір ұтқыр, көркем ой айтып, қызды тәнті етеді. Қызбен айтысқандағы Наурызбай өзіне-өзі сенімді, тіпті, өркөкірек, өзін жоғары ұстап, қызды әрі менсінбей, әрі шабына тиіп сөйлейді, кейде қуақы боп қыршаңқы сөздерді қолданады. Мұнысымен ол қызды әрі сынап көрмекші. Мысалы, Наурызбайдың сөздері мынадай болып келеді: «Жігітке қыз қарғысы майдай жағар», «Ауруым әсте менің басылмайды өзіңді ат көтіне бір салмастан», «Мәніссіз сөз айтады қыз ақымағы», т.б. Қыздың сөздерінен оның ақылдылығын, парасаттылығын аңғарған Наурызбай оған жылы сөзді де аямайды: «Жауабың сөзге тәуір көрінеді, жарқыным, жөніңді айтшы, сен кім едің», «Кем емес еш пендеден парасатың», «Есімнен, жаным, сені шығармаймын», т.т. Осындай сөзбен қақтығысу Наурызбай мен Қаншайым арасында тағы бірнеше рет болады. Екеуі де сөзді бағалайды, сөзбен мәселелерін шешеді, уәжді сөзге тоқтайды. Сөз сайысы олардың бірін-бірі толығырақ білуге, сөйтіп, сезімдерін оятуға, соңында екі жастың қосылуына әкеледі. Сөз құдіреті жырда ерлікпен, күшпен пара-пар, тіпті, олардан да артық.
Наурызбай өзінің ерлігін бірнеше мәрте дәлелдейді: артынан қуып келген Әли мен Мұсаның басын жарады, бірақ Қаншайымға берген уәдесі бойынша өлтірмейді. Қаншайым сөзден жеңіп, ханзада жылқыны түнде ұрламай, ерлермен шайқасып, тартып алғаны жөн дегенде, мақұл көріп, қол жинап кел деп, Қаншайымды еліне жібереді де, өзі жалғыз тосып тұрады. Наурызбайға қарсы ешкім бата алмай, қыз өзі келеді батырға. Екеуінің арасында тағы да сөзбен ақыл мен парасаттылық сайысы басталады.
Осы сәттен бастап, Наурызбайдың ханзадалығы, бекзаттылығы нақты көрініс береді. Олжа сұрап келген Қаншайымға сөзінің дәлелді болғанын, оның батыл әрі ақылды екенін аңғарған Наурызбай бүкіл жылқыны қайтарып беріп, өзінің бекзаттылығын, тектілігін танытады. Төре бола тұрып, қара халықтың әдет-ғұрпынан аттамайды. Қайын жұртына ұрын келгенде де, кейін той кезінде де, тойдан соң да күйеу балаға тиісті ізеттілік сақтайды, қажетті кәденің бәрін атқарады. Осы тұста ол ағасына ұқсап үлкен мырзалық көрсетеді. Қайын атасына, қайын ағаларына, Қаншайымның жеңгелеріне, қасындағы қыз-келіншектерге сый-сияпатты аямайды, бәрін риза қылады. Сондай-ақ қыз аулындағы тойда болған айтысты да, күресті де әділ шешіп, өзін салиқалы төреші ретінде көрсетеді. Айтыста қыза-қыза келіп, қырық жігітке әдейі тіл тигізген сақау ақын Толбала қыздың қарсыласы Қасымға қосылсам деген тілегін орындайды, ал, күресте бірін-бірі ала алмай жүрген Ағыбай мен Баят екеуін тең түсті деп, тағы бір көпшілікке жаққан шешім қабылдайды.
Наурызбай жас жігітке тән іңкәрлік сезімінен де ада емес. Қаншайыммен танысқан сәтте Наурызбай пәлендей бір сезімге түспейді, тек жолдас болуды ұсынады. Ал, елінен жауды қуар ер таппай, өзі жалғыз келген қыздың олжа сұрап: «Тақсыр-ау, ұнатсаңыз, өзімді ал!» – дегенінен кейін Наурызбайда қызға бозбалалықпен қызығу секілді сезім пайда болады: «Ханыша, қараңғыда Сізді көрдім, Өзіңді көргеннен соң көңіл бөлдім. Уағдаң шын ақиқат болсын десең, Еңкейіп, ат үстінен қолың бергін!» – дейді. Қаншайым қолын береді. Осы мезетте екеуінде де махаббат отының ұшқыны тұтанады: «Бірінің бірі қолын ұстаған соң, Пара-пар екеуінің бойлары еріді», – дейді жыр. Бұдан былайғы жерде Наурызбай Қаншайымды ұмыта алмайтын халде болады. Уағдалы күз болғанда ол Ағыбайға «Ойымнан шығар емес Ханышайым», – деп, ағасынан қыздың аулына баруға рұқсат сұрауды тапсырады. Қаншайымға деген іңкәрлігі бірте-бірте ұлғайып, енді Наурызбай ғашық болады. Ұрын келіп, Қаншайыммен жолыққаннан кейінгі жағдайды жыршы былайша суреттейді: «Екеуі бір-біріне болды ғашық, Шықпайды жанабынан қадам басып!».
«Батыр – аңғал келеді» деген халық сөзі бар. Сонымен бірге батыр сезімтал да болады екен. Мұны Наурызбай бейнесінен байқауға болады. Қанша жаужүрек, бірбеткей болғанмен, ол қарапайым адамша қайғыра да, егіле де алады. Қаншайымның кенеттен қайтыс болуы оны кәдімгідей есеңгіретіп тастайды: «Дүниеге қарамайды назар салып, Ер Науан Ханышаны ойлап, қайғыланып. Күй тартып, бойы қызып, сөйлеп кетті, Көзінен батыр Науан жасы тамып». Бірақ ол жасымайды, керісінше, бойын тез жиып алып, өзінің қандай ауыртпалықты болса да ерше қабылдап, ерше көтере алатынын байқатып, қырық жолдасына қарата өзінің хал-жайы, Қаншайым және тағдыр туралы толғау айтады да, жігіттерді Қоқанмен, басқа дұшпандармен күреске шақырады. Бұл тұста да Наурызбай өзін хан тұқымы, жаужүрек батыр, өр мінезді ер екенін көрсетеді.
Жырдағы басты кейіпкердің бірі – Қаншайым. Ол үш сипатта көрінеді: өзіне лайық жар іздеген бойжеткен, Наурызбайдың қалыңдығы және келіншегі. Өзінің теңіне қосылуды ойлаған қызды Наурызбаймен алғаш кездесетін түнде айтқан өлеңінен және Наурызбаймен тілдесіп, танысар сәттегі сөздерінен көреміз. Және оның айттырып қойған біреуі бар екенін, бірақ оған көңілі толмайтынын аңдаймыз. Қыз өз жағдайын өлеңге қосып: «Қояды әркім теке өз лағын, Жарымды аз тоқтайын өлеңдетіп», – дейді. Соған қарағанда, қыз – біреудің қалыңдығы, бірақ оны менсінбейді. Ал, «Далада иттей ұлып біз отырмыз, Әлдекім ермек қып жүр қарағымды», – деген сөзінен қыз ол жігітке күдікпен қарайтынын аңғаруға болады. Осы сөздерін естіген Наурызбай: «Біреумен талабы бар кетсең нетті, Мал берген жаманыңнан кем бола ма?» – дейді. Оған дереу қыз былай деп жауап береді: «Жанымды кейіп тұрған кейітпеші, Айырылып қалқасынан мендей болғыр!». Демек қыз – ұнатқан жігітінен айрылған, бірақ қалыңмал төлеген жұрттың жесірі. Ендеше, оны әмеңгерлікпен бір «жаманға» қоспақ, қыз соған ренжулі: «Ей, жігіт, ақын болсаң, бері келші, Дертімді ішімдегі келіп білші», – деп Наурызбайға мұңын шаға сөйлейді. Қыздың дертті екенін, оны алатын адамның тең еместігін кейінірек оның Күлнарайым атты жеңгесінің Наурызбайларға жұмбақтап айтқанынан анық білеміз. Және қыз – Тама руының жесірі екені де кейін белгілі болады.
Сонымен, алғашқы кездесуден Қаншайымның өзіне лайық жарды аңсайтын қыз екенін көреміз және өзімен тілдесіп тұрған жігітке іш тартып сөйлеп, онымен танысуға кет әрі емес екенін, тіпті, ұнатып қалғанын байқаймыз: «Кіші жүз бұл жердегі мағлұм еді, кім еді даусы ажарлы қоя берген?» – деп, жігітке оң баға бере сөйлейді. Қыз өте сезімтал, аңғарғыш ақын әрі ақылды, зерек. Наурызбайдың кім екенін білгеннен соң, оған әдемі сұрақ қояды: «Патшаға бүйтіп жүру лазым ба, түн қатып, түсің қашып, неғып жүрсіз?» – дейді. Осыдан-ақ қыздың әр нәрсенің жөнін жақсы түсінетін, ақсүйек хан тұқымы қалай жүріп-тұратынын, қалай өзін ұстауға тиісті екенін білетін адам екендігі көрініп тұрған жоқ па?! Оның осы қасиеті кейінірек бірнеше мәрте білінеді. Мәселен, Наурызбай жылқыны айдап бара жатқанда, оған ерлікпен емес, түнде ұрлықпен алып кетіп барасың деп батырды намысына тиіп, тоқтатады. Ал, Наурызбай бозбалалық істегісі келгенде, Қаншайым: «Далада құл мен күңдей жатқаныңды, тақсыр-ау, өз бойыңа мін көрмесең?» – деп, райынан қайтарады.
Қаншайым – өте ақылды, әрі тапқыр, әрі тәуекелшіл батыр қыз. Іздеп келген жылқыны Наурызбай таппай қоймайтынына көзі жетіп, ол жылқының Бетпақтың ар жағында жатқанын өзі айтады да, жігіттен өзін олжалас жолдасым деп айтып, қол беріп кетуін талап етеді. Тапқырлығы мен тәуекелшілдігінің арқасында Қаншайым әкесінің жылқысын түгелімен Наурызбайдан «олжамды бер» деп, қайтарып алады. Осы тұста ол тағы бір қырынан танылады: баяғының батырларынша жалғыз өзі жылқыны айырып алу үшін әкесінен бата алып, Наурызбайлардың соңынан қуады. Яғни барымталанған жылқыны алып қалатын сәттерде Қаншайым ескі эпостағы батыр қыз (алып әйел) сипатында бейнеленеді (Қарлыға, Дариға, т.б.). Жырдың өзінде де оған: «Ханыша өзі құйын мерген екен», – деген мінездеме беріледі. Демек Қаншайым бойында көне фольклордағы кейіпкерлердің де белгілері бар. Және батырлығы мен мергендігі оның қыз кезіндегі тірліктері болып көрсетіледі. Ал, Наурызбаймен уағдаласып, оның қалыңдығына айналғанда Қаншайым басқа қасиеттермен ерекшеленеді.
Қалыңдық болған Қаншайым ендігі жерде Наурызбайды сүйетін, оны тосып, уайымдайтын, оны өзіне жар етуді ойлайтын қыз болып жүреді. Күзде қайтып келемін деп кеткен Наурызбайды «Қаншайым жүреді екен күн-түн ойлап, Бір жаққа қарайды екен әр күн бойлап», – делінеді жырда. Ол мазасызданып, батырдың кешіккеніне себеп іздейді: «Ер еді екі талай арсы-күрсі, Бір жаққа кетті ме екен тағдыр айдап?» деп те ойлайды. Тағаты таусылған қыз қасына серіктерін ертіп, Наурызбай келген баяғы Үшбурыл өзеніне барып, оның жолын тосады. Сарыла күткен жігіті келгенін көріп, екі ағасын барып, қарсы алуға жұмсайды. Ал, Наурызбай ұрын келген күйеуге қатысты әдет-ғұрыптың бәрін атқарып, Қаншайымның бұрынғы қайын жұрты саналған Тамаларға қалыңмалын қайтарып, яғни қалыңдығының басын біржола босатып алып, қыздың аулына келгенде Қаншайым үлде мен бүлдеге оранып, Наурызбайдың ордасына өзі келеді. Келген қызды сынайын деп, Наурызбай оның қолын алмай, жүзіне назар салмай қояды. Осы мезетте Қаншайым үлкен сабырлық танытып, парасатты сөздер айтады, оның қалай бұл елге келгенін, танысқанын, күйеу болғанын түгел рет-ретімен баян етеді және өзінің Наурызбайды сүйетінін, сүйгендіктен тиетінін жасырмайды: «Әуелі түнде көргенде, Бойым балқып, мас болып, Жауабыңа сүріндім», – деп, алғашқы кездесуде-ақ ғашық болғанын мәлімдейді. Қаншайым өзін кішірейте сөйлеп, Наурызбайды «айналайын, сұлтаным», «төрем» деп көтермелеп, мақтайды, сөйтіп, сыннан өтіп, Наурызбайды риза етеді.
Үлкен тоймен ұзатылған Қаншайым хан ордасына келін болып түседі. Екі жас өте бақытты, бір-бірін шын сүйеді. «Қаншайым ер Науанды балқытады, махаббат назбен қарап, хадден асып», – деп суреттейді жыршы екеуі қосылғаннан кейінгі жағдайларын. Жас келіннің сұлулығына жұрт таңданып, қайран қалады. Кенесары да келінінің нұр жүзіне таң қалып, назар салады. Оған көңілі толып, аспандағы Шолпанға теңеп, «Перизат, хорлығайын нұр қызы екен», – деген баға береді. Алайда, оның бұл мақтауы мен назары Қаншайымға оқ болып тиеді. Сөйтіп, ол өзін сүйікті әйел ретінде толық көрсете алмай, жарық дүниемен қоштасады. Оның кенеттен қайтыс болуы тыңдаушыны да, оқырманды да өкініш сезімге бөлейді.
«Наурызбай-Қаншайым» жырының бұлай аяқталуы – баллада жанрына тән белгінің бірі. Оқиға кілт үзіліп, сюжет күрт тоқтағаны да, яғни күтпеген жағдаймен бітуі де – баллада үшін әдеткі тәсіл. Соның нәтижесінде бүкіл шығарма драмаланған сипатқа ие болады. Мұны біз трагедиялық шешім болмаса да, «Айман-Шолпаннан» да аңғарамыз. Мұнда да оқиға күтпеген жағдаймен тәмамдалады, бірақ оның бүкіл өрбу жолы драмаланған, Көтібар мен Айман тартысы жырдың соңына дейін немен тынатыны белгісіз болып келеді де, күрт өзгеріске түседі, күтпеген шешіммен тоқтайды. Осындай жағдай «Ерназар-Бекет» («Бекет батыр») жырында да кездеседі [2].
Қорыта айтқанда, аталған шығармалар қазақ фольклорында эпикалық жанрдың жаңа түрі пайда болғанын айғақтайды. Оның табиғатында қаһармандық эпостың, тарихи жырдың әрі ғашықтық эпостың белгілері бар. Басқаша айтқанда, жаңа жанр тақыр жерде пайда болған жоқ, ол бұрынғы жанрларға сүйенді, олардан көп нәрсе алды және өзінің қалыптасу барысында басқа да жанрлардан әртүрлі амал-тәсілдерді қабылдады, сөйтіп, жалпы фольклорлық поэтикаға енді. Соның арқасында көне мотивтер мен нанымдарды да көркемдеуіш құралы етіп пайдаланды, ескі мен жаңаны шебер ұштастырды. Сөйтіп, көркем фольклор жанрына, яғни сөз өнеріне айналды. Оны «Айман-Шолпан», «Наурызбай-Қаншайым», «Ерназар-Бекет» жырларынан көруге болады.
Сілтемелер және ескертпелер:
1. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Екінші басылуы. Алматы, 1998. 98-б.
2. Бұл жыр «Тарихи жыр» тараушасында қаралғандықтан, оған талдау жасамаймыз
NAWRIZBAY – QANŞAYIM «Ayman-Şolpanğa» qarağanda bul şığarmanıñ balladalıq sıypatı basımıraq. Munda epiyka men liyriyka, tarıyx izderi men qiyyal elementteri bar, al, bular ballada tektes liyro-epiykalıq jırğa tän. Osılarmen birge balladağa xas erekşelikter de joq emes: şığarma qızıq oqıyğalı, syujet epiykalıq pafospen bayandalıp kelip, kürt üziledi, negizgi oqıyğa tötenşe jağdaymen bitip, tragediyyamen ayaqtaladı. Söytip, «Nawrızbay-Qanşayım» jırı tıñdawşısın (yakıy oqırmanın) muñlı küyde qaldıradı. Jırda birneşe tariyxiy adamdar, atap aytqanda, Kenesarı xan men Nawrızbay, Ağıbay sıyyaqtı ataqtı batırlar beynelenedi, biraq olar ömirdegidey, ya bolmasa tariyxiy epostağıday sırtqı jawlarmen şayqasıp jürgen joq, olar Nawrızbaydıñ müddesin qorğap, onıñ tağdırına aralasadı. Al, jırda bayandalatın oqıyğa tarıyxta bolmağan, yağnıy syujet oydan alınğan, sol sebepti mundağı ağını qattı Üşbüwrıl özeni, Tübek, Aral degen jerler qıyyaldan tuwğan, olar tılsımğa tolı, üreyli bolıp körsetiledi de, jırğa birşama ğajayıptıq beder beredi. Al, munday jäytter balladağa mülde jat emes, öytkeni, ballada – «ötkenniñ erlik isterin, qız ben jigittiñ qayğılı maxabbatın, aruwaq, jın-şaytan aralasqan üreyli oqıyğalardı, t.b. jırğa qosatın elgezek janr» [1].
«Nawrızbay-Qanşayım» jırınıñ syujeti jay ğana oydan şığarılmağan, taqır jerden tuwmağan, munda erteden kele jatqan, bükil eposımız ben ertegimizde bayandalatın syujet paydalanılğan. Ol syujet – jigittiñ erlikpen üylenüwi. Ejelgi ertegide keyipker aydahardan, nemese basqa bir duşpannan qutqarıp, qızğa üylense, qaharmandıq eposta batır öz süygenin qalmaqtı, yakıy basqa jawdı jeñip aladı. Al, mına jırda erlikpen üylenüw syujeti säl özgerip, qaharmandıqtan göri liyriykalıq bağıtta bayandalğan, biraq soğan qaramastan burınğı eposqa tän klassıykalıq kompoziytsiyyanı saqtağan: batırdıñ babasın, ata-anasın tanıstıruw, onıñ erekşe tuwuwı, jastay erlik jasawı, qalıñdıq izdep şığuwı, qızdıñ eline kelüwi, onıñ äkesimen (basqa birewmen) şekisüwi, qızğa üylenüwi, sol jerde biraz uwaqıt meken etüwi, eline qaytuwı, kelgende (keyde) tötenşe jağdayğa tap boluwı (elin duşpannıñ şawıp ketüwi), t.s.s. Olay bolsa, XİX ğasırdağı tariyxiy esimderdi beyneleytin şın oqıyğa dep qabıldanğan jır erteden kele jatqan folklorlıq dästürge säykes jasalğan dep aytuwğa negiz bar. Oyımızdı däleldeyik.
Jırdıñ bastaluwı – dästürli prolog boyınşa: Abılay «musılmanğa xan bolıp ötedi», Türkistanğa bata qılıp qoyıladı. Onıñ qalmaq äyelinen Qasım xan erekşe, qan şeñgeldep, eki közin qızartıp, aşıp, tuwadı. Qasım xan ölgen soñ Kenesarı xan boladı. Mine, burınğı epostağıday Nawrızbaydıñ ata-tegi tuwralı bayandalıp, olardıñ ıydealdı obrazı jasaladı. Endi dästür boyınşa bolaşaq batır da erekşe jağdayda tuwuwğa tiyis: äwliyeniñ qoldawımen, nemese küşti añnıñ (totemniñ) etinen, äytpese, kün säwlesinen, yakıy gülden, t.b. Keyin keyipkerler äkesi ölgen küni düniyege keledi, bul – ğajayıp tuwuwdıñ özgergen türi.
Endi osı motıyv aytılmış jırda basqa formada körinedi: Nawrızbay basqa äyelden tuwadı. «Nawrızbay bir anadan qalğan eken, qolına Kenesarı alğan eken, Nawannıñ özgesinen jası kişi, janına joldas-jora alğan eken», – dep aytadı jır. Budan bayqaytınımız – Nawrızbay jastay anasınan ayrılğan, yağnıy jartılay jetim, jas jağınan bärinen kişi, yağnıy kenje bala, özge äyelden tuwğan, yağnıy şeşesi jağınan alğanda – böten. Mine, osılardıñ bäri Nawrızbaydıñ düniyege kelüwiniñ özi – ayrıqşa edi, endeşe onıñ ğumırı da ayrıqşa boladı degizedi. Onıñ däriptelüwi, bir jağınan, qazaq saltınan tuwındaydı. Kenje bala qazaq uğımında – qara şañıraq ıyesi, sol sebepti ertegide, eposta ol meylinşe iydealdı beyne. Ekinşi jağınan, qazaq bolmısında jetimdi, jesirdi qañğırtpağan, äke-şeşesiz qalğan balanı tuwıstarı qamqorlıqqa alğan, sondıqtan da qazaq folklorında jetim men ögey şeşe obrazı biren-saran ğana. Üşinşiden, qazaqtıñ poliygamıyyalıq otbasında bir äkeden tuwğan balalar – ağa, ini eseptelip, olar bir-birin bötensinbeydi. Sol sebepti de Kenesarı jastay qalğan inisi Nawrızbaydı öz qolına aladı, janında ustaydı. Minekiy, Nawrızbaydıñ ıydealdı, minsiz adam boluwınıñ alğışartı – osılar. Bulardı burınğı ğajayıp tuwuw motiyviniñ jaña däwirdegi özgergen türleri dep ayta alamız.
Dästürli epostıñ syujetinde bolaşaq batır erte jastan erlik körsetedi: añ awlaydı, jabayı bir küşti añdı öltiredi nemese birewmen küş sınasadı, kezdesken duşpanmen soğısadı, t.s.s. Nawrızbay da sonday. Ol qırıq jigitti qasına ertip, sawıq-sayran quradı, «kelüwşi-ketüwşiniñ jolın tosadı». On jeti jasında sawıt-saymanın, qaruw-jarağın asınıp, «alaburtıp jüredi». Bir küni «şarap işip, köñili tasıp» otırıp, qasındağı qırıq jigitke: «Qayratı menen asqan adam bar ma, Bar bolsa, irkilmesten aytıp bergin!» – deydi. Jigitterdiñ birewi onday adam bar. Olar – Alşın, Jappastağı Tilewqabaq baydıñ Äliy, Musa attı eki balası, olar äri mergen, äri bahadür, äri bay dep»; «Taqsır-aw, sol jılqını bir almasañ, bul söziñ qur maqtannıñ qay jağında?» – dep, Nawrızbaydıñ namısına tiyedi.
Jırdıñ osı epiyzodı eki mindet atqarıp tur. Biri – jas batırdıñ üyden şığuwı, yağnıy öz mıqtılığın körsetüw üşin jortuwılğa şığüwı. Ekinşisi – osı jorıqta batır öziniñ qaharmandığın körsetüwi. Osınıñ ekewi de eski eposta bar. Burınğı batır da öziniñ küşin sınaw üşin nemese özine äyel izdew maqsatında jolğa şığadı. Munı ğılımda «üyden attanuw» («otluwçka ıyz doma») deydi. Osığan säykes Nawrızbay da üyden attanadı. Onıñ attanuw sebebi – namıstanuwı. Alayda, ol birden attanbaydı, aldımen ağasınan bata aluwğa tiyis, äytpese jolı bolmaydı. Kenesarı ağası ä degennen kelispeydi, äli jassıñ deydi. Söytip, folklor zañına säykes «tıyım» salınadı, al, tıyımdı buzğan kisi pälege uşıraydı. Osını eskergen jırşı bul jağdaydı basqaşa şeşedi. Nawrızbay ağasına awır söz aytadı. («Qatınıñşa qañtarıp tizgindeysiz, Abuyırdı qıymaysız, sirä, mağan»). Osıdan keyin Kenesarı ruqsat beredi de, Ağıbaydı basşı etip, qırıq jigitti qosıp, Nawrızbaydı jılap turıp attandıradı. (Kenesarı jırda eki-üş jerde osılay jumsarıp, közine jas aladı, tipti, minäjat qılıp, zarlanıp, eñireydi. Bul jırdıñ liyriykalıq qırın küşeytüw üşin qoldanılğan tärizdi). Sonımen, Nawrızbay üyden attanıp ketti.
Epostıñ poetiykası boyınşa bul jolda neşe türli qıyındıq pen kedergiler boluwğa tiyis. Bul jırda da solay. Alğaşqı qıyındıq – alıs jol, belgisiz el. Ekinşi kedergi – «jüktey tastı köterip, ağıp jatqan Üşbüwrıl özeni. Üşinşi qawip – tılsımğa tolı tübek, ürey tuwdıratın beyüwaqıt, qarañğılıq («Ay qarañğı, kün bult, qalıñ tübek, Boljay almay keledi oy men qırdı»). Osılardıñ bärinen aman-esen ötedi. Alıs joldı «jıyırma kün-tünimen» jürip ötedi, Üşbüwrıl özenin birinşi bolıp Nawrızbaydıñ özi ötedi, qalıñ tübekten de şığadı.
Qıyındıqtardan ötkennen keyin epostıñ batırı qızdıñ eline kelüwi kerek, köbinese ol tanılmay, tipti, basqa keyipte keledi. Munday jağdaydı Nawrızbay da bastan keşiredi. Ol qarañğı tünde än salıp otırğan qızğa kezdesedi. Ekewi öleñmen qağısıp, birin-biri sınaydı, özdi-özin tanıstıradı. Jön surasıp, biliskennen keyin Nawan izdep kele jatqan Tilewqabaq baydıñ eli osı ekenine közi jetedi. Tanısa, söylese kele Qanşayım qızdan baydıñ jılqısı qayda jatqanın, ötkeldiñ qay tusta ekenin surap aladı. Ne kerek, sol jerde qızben qol alısıp, serttesedi. Osıdan bastap Qanşayım Nawrızbaydıñ qalıñdığına aynaladı. Endi ne istew kerek?
Endi bayırğı epostağıday qızdı aluw üşin zorlıqşıl jawmen, ya bolmasa bolaşaq qayın atasımen, nemese onıñ balalarımen şayqasuw kerek. Qanşayım qızdıñ aytuwımen Nawrızbay üş jarım mıñ jılqını aydap äketedi. Qız eline barıp, Äliy men Musa degen eki ağasın jumsaydı. Nawrızbay ol ekewiniñ basın jarıp, attarın alıp ketedi, söytip, bolaşaq eki qayın ağasın jeñedi de, qızdıñ köñilin tügelimen özine awdaradı. Ağalarınıñ jağdayın körgen Qanşayım Nawrızbaydı quwıp jetip, onıñ xanzadalığın sınaw arqılı jılqısın tügel qaytarıp aladı. Qız: «Taqsır-aw, unatsañız, özimdi al!» – dep, Nawrızbayğa uwäde beredi. Ekinşi sözben aytqanda, qızdı aluwğa Nawrızbaydıñ tolıq xaqısı bar: ol qayın jurtınan qay jağınan da artıq ekenin däleldedi, küşpen jeñdi, şawıp alğan malın qaytardı, qızdıñ uwädesin aldı.
Osı jerden bastap «Nawrızbay-Qanşayım» jırı basqa arnağa tüsedi. Batırlıq eposta batır qızğa derew üylenedi de, sol jerde az uwaqıt turadı, sodan soñ eline kelip, ulan-asır toy jasaydı. Bular aytılmış şığarmada da bar, biraq säl özgeşe, yağnıy Nawrızbay birden üylenbeydi. Ol Kenesarınıñ ordasına qaytıp keledi, ağası inisiniñ qalıñdıq tapqanına quwanıp, toy jasaydı (onıñ jılqını qaytarıp bergenin qup köredi, xanzadalığın körsetti dep uğadı). Jırdıñ endigi böligi romandıq epostıñ ülgisinde: Tölegen qusap Nawrızbay da qızdı aluwğa qaytadan qayın jurtına baruwğa tiyis. Ol da uwädelesken üwaqıtında, «el jaylawdan qaytqan kezde» Qanşayımğa barmaq, ağasınan Ağıbay arqılı ruqsatın aladı, tek Kenesarı: «Qıstamay, qaytıp keliñder!» – degen şart qoyadı. Ağasınıñ batasın alıp, Nawrızbay jolğa şığadı, biraq ol Tölegen sekildi jalğız emes. Onıñ qasında Ağıbay bastağan qırıq jigit bar jäne olar qudalıq jolına degen köp düniye alğan. Sän-saltanatpen sawıq qurıp, olar qızdıñ eliniñ şetine kelip jetedi.
Endigi oqıyğa qaharmandıq epos pen ğaşıqtıq jırdıñ sarınında örbiydi. Qızdıñ elinde ülken toy boladı. Klassıykalıq epostağıday, eki jaqtıñ ğurıptıq oyın-tartıstarı ötkiziledi. Bäygede de, baluwan küreste de, jambı atuwda da, aytısta da Nawrızbay jağı basım tüsedi. Quda bolatın eki ruwdıñ tartısı – ejelgi zamannan kele jatqan salt, ol folklorda, äsirese, eposta äsirelene körsetiledi de, keyipkerdiñ qalıñdıqtı aluw üşin orındawğa tiyisti şarttarğa aynaladı. «Nawrızbay-Qanşayım» jırında aytılmış dästür öte keñ äri ädemi beynelengen. Jalpı, Nawrızbaydıñ qız awılındağı isteri tügelimen derlik qazaqtıñ üylenüw saltın körsetüw bolıp şıqqan. Olardı tizbelep jatpay, syujetiniñ örbüwine oralsaq, munda tağı da epostıq jäytti köremiz. Ol – küyew jigittiñ üylengennen keyin qayın jurtında biraz meken etüwi. Nawrızbay toydı qızıqtap, Qanşayımnıñ elinde bir ay jatıp qaladı. Kenesarığa bergen üwädesi eske tüsip, derew qaytpaq boladı. Alayda, qızdıñ Äliy, Musa degen eki ağası tağı jıyırma eki kün ustap qalıp, toydı odan äri jalğastıradı. Munda da qazaqtıñ qudalıq saltı, kädesi täptiştep bayandaladı, baylardıñ däwleti, sän-saltanatı äñgimelenedi. Qoyşı, äytewir, mejeli kün bitip, Nawrızbay jas kelinşegin alıp, joldastarımen eline aman-esen jetedi. Ağası ulan-asır toy jasap, mundayda jasalatın ırım-joralğınıñ bärin ülken saltanatpen orındaydı. Dästürli epos osımen bitedi.
Al, «Nawrızbay-Qanşayım» jırı olay tämamdalmaydı, tragediyyamen ayaqtaladı. Suluwlığına eldiñ bäri tañırqağan Qanşayım öziniñ qayın ağası Kenesarınıñ közi tiyip, qaytıs boladı. Nawrızbay qattı qayğıradı, jılap turıp, qırıq jigitke öziniñ jayın aytadı: «Oylaysızdar, qırıq jigit, Bir qatınğa qayğırıp, Munşa nege soldı dep. Men oylaymın isimniñ Irımı jaman boldı dep… Qawip qılıp qattı qorqamın… Ömirim de meniñ qısqa dep». Aytsa aytqanday, «onan soñ toğız-aq jıl ömir sürip, jıyırma bes jasında qaza jetti», – delinedi jırda. Mine, osı fıynal «Nawrızbay-Qanşayım» jırına balladalıq sıypat berip tur. Qanşayımnıñ ölimi jırdıñ syujetin kürt üzip, oqıyğasın kilt toqtatıp tastağan. Odan keyin eşqanday oqıyğa bayandalmaydı da, süwrettelmeydi. Tipti, Kenesarı özine, joldastarına toqtaw aytıp, «Maqul körse Kenekem, qazaqqa Qoqan qas deydi. Soğan taman jetelik!» – dep urısqa şaqırsa da, syujet äri qaray damımaydı. Tek jırşı ömir tuwralı, onıñ ötkinşi ekenin eskertip tolğaydı da, Nawrızbaydıñ qaytıs bolğanın xabarlaydı. Demek negizgi oqıyğa bitti, ol eki ölimmen ayaqtaldı. Şığarmanıñ bulay tötenşe jağdaymen, kenetten ayaqtaluwı – balladalıq yakıy liyro-epiykalıq jırda jiyi bolatın jäyt. Onıñ üstine bul jırdağı oqıyğalar äri liyriykalıq, äri epiykalıq sarında bayandaladı, sondıqtan da ol liyro-epiykalıq delinip otır. Äriyne, munıñ özi de belgili därejede şarttı, öytkeni, folklor janrları bir-birimen tığız baylanısta damıp, birtutas jüye bolğandıqtan olardıñ ara-jigin däl ajıratuw qıyın. «Nawrızbay-Qanşayım» jırı – söz önerine jatatın körkem şığarma. Onıñ obrazdar jüyesi, til kestesi, körkemdewiş quraldarı men beynelewiş amal-täsilderi jalpı folklor poetiykasınıñ ayasında qalıptasqan. Sol sebepti tariyxiy adamdardıñ beynesi, olardıñ minezi, is-qıymıldarı folklorlıq qalıpta beynelenedi, xalıqtıñ etiykalıq, estetiykalıq uğımına, tüsinigine jäne talap-tilegine say süwretteledi. Soğan baylanıstı keyipkerler däripteledi, minsiz adamdar bolıp körsetiledi. Osınday keyipte, äsirese, Kenesarı, Nawrızbay jäne oydan qosılğan Qanşayım, Äliy, Musa, Külnarayım, Tolbala, t.b.
Jırda Kenesarınıñ alğaş körinüwi – Nawrızbaydıñ alıs saparğa ruqsat surap keletin epiyzod. Xan inisiniñ äli jas ekenin eskerip, ruqsat etpeydi. Osınıñ özi Kenesarınıñ qanday adam ekenin bayqatadı. Ol öte sabırlı, aldı-artın oylap, saqtıq tanıtadı. Nawrızbaydı alıs jolğa jiberüwge qawiptenedi, öytkeni, onıñ alaburtqan minezin biledi, birdeñege urınıp qala ma dep oylaydı. Demek, Kenesarı – Nawrızbaydıñ aqılşısı, qamqorşısı, tärbiyeşisi. İnisine degen onıñ sezimi ayrıqşa, onıñ köñilin qaldırmaw üşin Kenesarı şalğaydağı Tilewqabaq elin izdewge Nawrızbayğa batasın beredi, sonıñ özinde de oğan bas-köz bolsın dep Ağıbaydı qosıp jiberedi. Söytip, ol alğaşqı rayınan qaytadı, yağnıy Kenesarı qajet bolsa jumsaq ta bola aladı. Onıñ bul qasiyeti şığarmada birneşe ret bayqaladı, tipti, keyde sezimge erik berip, jılap ta aladı. Ekinşi sözben aytqanda, Kenesarı jırda qatal ämirşi emes, kädimgi jumır bastı adam retinde de beynelengen, oğan quwanuw da, renjüw de, külüw de, jılaw da jat emes. Mäselen, Nawrızbaydıñ saparğa şığuw talabınan qaytpaytının körgen Kenesarı «Jibermesem, qayğılı boladı-aw dep, Jastığın uwayım qılıp eñiredi», – deydi jır. Ol-ol ma, Kenesarı «patıyxasın berip jılağanda» känigi batagöy aqsaqal qusap, uzaq tolğaydı, inisin Qudayğa tapsırıp, jüz jıyırma tört mıñ payğambardı, otız üş mıñ saxabalardı, tört şarıyyardı, basqa da birtalay äwliye-pirlerdi kömekke şaqıradı. Biraq osınıñ özinde de Kenesarı öziniñ kemeñger basşı ekenin de körsetedi. Bata berip bolğan soñ ol Ağıbayğa: «Bizdi baqqan duşpan köp, beyqam bolmay, berik bol!», – dep tapsıradı. Onıñ osı sözi köp närseni añğartadı. Birinşiden, zamannıñ tınışsızdığı, eldi qorşağan jawdıñ köptigi, ekinşiden, Kenesarı – xalıqtıñ qamın oylawşı xan ekendigi. Añdığan duşpan köp ekenin bilgen ol ünemi saqtıqta jüredi, basqalardı da eskertip otıradı. Qayın jurtına ketken Nawrızbay keşikkende ol qattı qayğıradı, duşpandar qolınan qaza boldı ma dep te oylaydı. Köñili tınbay, aqırı, Nawrızbaydı izdewge altı jigitti jumsaydı. Osınday awmalı-tökpeli üwaqıtta ömir sürgendikten Kenesarı ärbir jaqsılıqqa män beredi, quwanadı. Alğaş saparında inisi Nawrızbay qalıñdıq tawıp kelgenine qattı quwanıp, ülken toy jasaydı, al, onıñ barımtalağan jılqını qızdıñ uwäjdi sözine bola qaytarıp bergenin xan tuqımına layıq is dep bağalaydı, qup köredi.
Orayı kelgende aytatın bir närse – Kenesarınıñ özin ustawı, jüris-turısı, sözi men isi – bäri xanğa layıq. Ol jırda jiyi körinbeydi, tek bir mañızdı, tağdırlı sätterde ğana iske aralasadı nemese aqıl beredi, al, kerek kezde janındağı batırlarmen aqıldasıp, keñes jasaydı. Kenesarı – öte keñ minezdi, mırza, jomart bolıp körsetiledi. Tegi, ol erekşe qasiyetke de iye. Onıñ nazarı tım awır äri qawipti. Bükil nazarın salıp qarap edi, Qanşayım mert boldı. Jırda onıñ batırlığı, jawmen şayqası körinbeydi. Munıñ sebebin liyro-epiykalıq janrdıñ tabıyğatınan izdegen jön, biraq soğan qaramastan Kenesarınıñ ıydeal beynesi jasalğan.
Nawrızbay är sıypatta beynelengen. Älbette, ol – eñ aldımen, batır. Sonımen birge ol – albırt jas jigit, qızdıñ ğaşığı jäne küyew bala. Eñ bastısı, ol – Abılay xannıñ urpağı, Kenesarı xannıñ inisi. Osınıñ özi-aq onıñ erekşeligin ayğaqtaydı. Ne istese de oğan bäri keşirimdi, sıyımdı. Erte jasınan qırıq jigitti serik etip, dalada emin-erkin oynap-külip qana qoymay, kelüwşi-ketüwşiniñ jolın tosıp, olardı ürkitip jüredi. Onıñ bul «tentektigin» ağası da, basqa jurt ta sökpeydi. Osı kezeñde ol äri maqtanşaq minez de körsetedi: bir küni «şarap işip, köñili tasıp» otıradı da, qasındağı qırıq jigitke «qayratı menen artıq adam bar ma?» – dep maqtanadı. «Bar» – degendi estip, namıstanadı, sol adamdı izdewge şığadı. Mine, osıdan äri qaray Nawrızbaydıñ alaburtqan jastığı bitedi de, ol endigi jerde özin xanzada äri batır retinde körsetedi. Onıñ eşteñeden taysalmaytın erjürek jigit ekendigi alğaş ret tasqını qattı Üşbüwrıl özenine kelgende körinedi. Janındağı qırıq jigittiñ zäresi uşıp, eşqaysısı suwğa tüsüwge batpaydı. Munı körgen Nawrızbay Qızır, İliyyasqa sıyınıp, özenge tüsedi de, aman-esen arğı betke ötip şığadı. Jas batırdıñ eş närseden qorıqpaytını ekinşi ret qaytalanatın tusı – qarañğı tünde, tılsımğa tolı, belgisiz tübekte ol jalğız kelip, qızğa jolığadı. Endi Nawrızbay asa tapqır, sözge usta aqın bolıp şığadı. Qanşayım qızben öleñdetip tanısqan ol nebir utqır, körkem oy aytıp, qızdı tänti etedi. Qızben aytısqandağı Nawrızbay özine-özi senimdi, tipti, örkökirek, özin joğarı ustap, qızdı äri mensinbey, äri şabına tiyip söyleydi, keyde quwaqı bop qırşañqı sözderdi qoldanadı. Munısımen ol qızdı äri sınap körmekşi. Mısalı, Nawrızbaydıñ sözderi mınaday bolıp keledi: «Jigitke qız qarğısı mayday jağar», «Awrüwım äste meniñ basılmaydı öziñdi at kötine bir salmastan», «Mänissiz söz aytadı qız aqımağı», t.b. Qızdıñ sözderinen onıñ aqıldılığın, parasattılığın añğarğan Nawrızbay oğan jılı sözdi de ayamaydı: «Jawabıñ sözge täwir körinedi, jarqınım, jöniñdi aytşı, sen kim ediñ», «Kem emes eş pendeden parasatıñ», «Esimnen, janım, seni şığarmaymın», t.t. Osınday sözben qaqtığısuw Nawrızbay men Qanşayım arasında tağı birneşe ret boladı. Ekewi de sözdi bağalaydı, sözben mäselelerin şeşedi, üwäjdi sözge toqtaydı. Söz sayısı olardıñ birin-biri tolığıraq bilüwge, söytip, sezimderin oyatuwğa, soñında eki jastıñ qosıluwına äkeledi. Söz qudireti jırda erlikpen, küşpen para-par, tipti, olardan da artıq.
Nawrızbay öziniñ erligin birneşe märte däleldeydi: artınan quwıp kelgen Äliy men Musanıñ basın jaradı, biraq Qanşayımğa bergen üwädesi boyınşa öltirmeydi. Qanşayım sözden jeñip, xanzada jılqını tünde urlamay, erlermen şayqasıp, tartıp alğanı jön degende, maqul körip, qol jıynap kel dep, Qanşayımdı eline jiberedi de, özi jalğız tosıp turadı. Nawrızbayğa qarsı eşkim bata almay, qız özi keledi batırğa. Ekewiniñ arasında tağı da sözben aqıl men parasattılıq sayısı bastaladı.
Osı sätten bastap, Nawrızbaydıñ xanzadalığı, bekzattılığı naqtı körinis beredi. Olja surap kelgen Qanşayımğa söziniñ däleldi bolğanın, onıñ batıl äri aqıldı ekenin añğarğan Nawrızbay bükil jılqını qaytarıp berip, öziniñ bekzattılığın, tektiligin tanıtadı. Töre bola turıp, qara xalıqtıñ ädet-ğurpınan attamaydı. Qayın jurtına urın kelgende de, keyin toy kezinde de, toydan soñ da küyew balağa tiyisti izettilik saqtaydı, qajetti kädeniñ bärin atqaradı. Osı tusta ol ağasına uqsap ülken mırzalıq körsetedi. Qayın atasına, qayın ağalarına, Qanşayımnıñ jeñgelerine, qasındağı qız-kelinşekterge sıy-sıyyapattı ayamaydı, bärin rıyza qıladı. Sonday-aq qız awlındağı toyda bolğan aytıstı da, küresti de ädil şeşip, özin salıyqalı töreşi retinde körsetedi. Aytısta qıza-qıza kelip, qırıq jigitke ädeyi til tiygizgen saqaw aqın Tolbala qızdıñ qarsılası Qasımğa qosılsam degen tilegin orındaydı, al, küreste birin-biri ala almay jürgen Ağıbay men Bayat ekewin teñ tüsti dep, tağı bir köpşilikke jaqqan şeşim qabıldaydı.
Nawrızbay jas jigitke tän iñkärlik seziminen de ada emes. Qanşayımmen tanısqan sätte Nawrızbay pälendey bir sezimge tüspeydi, tek joldas boluwdı usınadı. Al, elinen jawdı qüwar er tappay, özi jalğız kelgen qızdıñ olja surap: «Taqsır-aw, unatsañız, özimdi al!» – degeninen keyin Nawrızbayda qızğa bozbalalıqpen qızığuw sekildi sezim payda boladı: «Xanışa, qarañğıda Sizdi kördim, Öziñdi körgennen soñ köñil böldim. Uwağdañ şın aqıyqat bolsın deseñ, Eñkeyip, at üstinen qolıñ bergin!» – deydi. Qanşayım qolın beredi. Osı mezette ekewinde de maxabbat otınıñ uşqını tutanadı: «Biriniñ biri qolın ustağan soñ, Para-par ekewiniñ boyları eridi», – deydi jır. Budan bılayğı jerde Nawrızbay Qanşayımdı umıta almaytın xalde boladı. Uwağdalı küz bolğanda ol Ağıbayğa «Oyımnan şığar emes Xanışayım», – dep, ağasınan qızdıñ awlına baruwğa ruqsat surawdı tapsıradı. Qanşayımğa degen iñkärligi birte-birte ulğayıp, endi Nawrızbay ğaşıq boladı. Urın kelip, Qanşayımmen jolıqqannan keyingi jağdaydı jırşı bılayşa süwretteydi: «Ekewi bir-birine boldı ğaşıq, Şıqpaydı janabınan qadam basıp!».
«Batır – añğal keledi» degen xalıq sözi bar. Sonımen birge batır sezimtal da boladı eken. Munı Nawrızbay beynesinen bayqawğa boladı. Qanşa jawjürek, birbetkey bolğanmen, ol qarapayım adamşa qayğıra da, egile de aladı. Qanşayımnıñ kenetten qaytıs boluwı onı kädimgidey eseñgiretip tastaydı: «Düniyege qaramaydı nazar salıp, Er Nawan Xanışanı oylap, qayğılanıp. Küy tartıp, boyı qızıp, söylep ketti, Közinen batır Nawan jası tamıp». Biraq ol jasımaydı, kerisinşe, boyın tez jıyıp alıp, öziniñ qanday awırtpalıqtı bolsa da erşe qabıldap, erşe kötere alatının bayqatıp, qırıq joldasına qarata öziniñ xal-jayı, Qanşayım jäne tağdır tuwralı tolğaw aytadı da, jigitterdi Qoqanmen, basqa duşpandarmen küreske şaqıradı. Bul tusta da Nawrızbay özin xan tuqımı, jawjürek batır, ör minezdi er ekenin körsetedi.
Jırdağı bastı keyipkerdiñ biri – Qanşayım. Ol üş sıypatta körinedi: özine layıq jar izdegen boyjetken, Nawrızbaydıñ qalıñdığı jäne kelinşegi. Öziniñ teñine qosıluwdı oylağan qızdı Nawrızbaymen alğaş kezdesetin tünde aytqan öleñinen jäne Nawrızbaymen tildesip, tanısar sättegi sözderinen köremiz. Jäne onıñ ayttırıp qoyğan birewi bar ekenin, biraq oğan köñili tolmaytının añdaymız. Qız öz jağdayın öleñge qosıp: «Qoyadı ärkim teke öz lağın, Jarımdı az toqtayın öleñdetip», – deydi. Soğan qarağanda, qız – birewdiñ qalıñdığı, biraq onı mensinbeydi. Al, «Dalada ıyttey ulıp biz otırmız, Äldekim ermek qıp jür qarağımdı», – degen sözinen qız ol jigitke küdikpen qaraytının añğaruwğa boladı. Osı sözderin estigen Nawrızbay: «Birewmen talabı bar ketseñ netti, Mal bergen jamanıñnan kem bola ma?» – deydi. Oğan derew qız bılay dep jawap beredi: «Janımdı keyip turğan keyitpeşi, Ayırılıp qalqasınan mendey bolğır!». Demek qız – unatqan jigitinen ayrılğan, biraq qalıñmal tölegen jurttıñ jesiri. Endeşe, onı ämeñgerlikpen bir «jamanğa» qospaq, qız soğan renjüwli: «Ey, jigit, aqın bolsañ, beri kelşi, Dertimdi işimdegi kelip bilşi», – dep Nawrızbayğa muñın şağa söyleydi. Qızdıñ dertti ekenin, onı alatın adamnıñ teñ emestigin keyinirek onıñ Külnarayım attı jeñgesiniñ Nawrızbaylarğa jumbaqtap aytqanınan anıq bilemiz. Jäne qız – Tama ruwınıñ jesiri ekeni de keyin belgili boladı. Sonımen, alğaşqı kezdesüwden Qanşayımnıñ özine layıq jardı añsaytın qız ekenin köremiz jäne özimen tildesip turğan jigitke iş tartıp söylep, onımen tanısuwğa ket äri emes ekenin, tipti, unatıp qalğanın bayqaymız: «Kişi jüz bul jerdegi mağlum edi, kim edi dawsı ajarlı qoya bergen?» – dep, jigitke oñ bağa bere söyleydi. Qız öte sezimtal, añğarğış aqın äri aqıldı, zerek. Nawrızbaydıñ kim ekenin bilgennen soñ, oğan ädemi suraq qoyadı: «Patşağa büytip jürüw lazım ba, tün qatıp, tüsiñ qaşıp, neğıp jürsiz?» – deydi. Osıdan-aq qızdıñ är närseniñ jönin jaqsı tüsinetin, aqsüyek xan tuqımı qalay jürip-turatının, qalay özin ustawğa tiyisti ekenin biletin adam ekendigi körinip turğan joq pa?! Onıñ osı qasiyeti keyinirek birneşe märte bilinedi. Mäselen, Nawrızbay jılqını aydap bara jatqanda, oğan erlikpen emes, tünde urlıqpen alıp ketip barasıñ dep batırdı namısına tiyip, toqtatadı. Al, Nawrızbay bozbalalıq istegisi kelgende, Qanşayım: «Dalada qul men küñdey jatqanıñdı, taqsır-aw, öz boyıña min körmeseñ?» – dep, rayınan qaytaradı.
Qanşayım – öte aqıldı, äri tapqır, äri täwekelşil batır qız. İzdep kelgen jılqını Nawrızbay tappay qoymaytınına közi jetip, ol jılqınıñ Betpaqtıñ ar jağında jatqanın özi aytadı da, jigitten özin oljalas joldasım dep aytıp, qol berip ketüwin talap etedi. Tapqırlığı men täwekelşildiginiñ arqasında Qanşayım äkesiniñ jılqısın tügelimen Nawrızbaydan «oljamdı ber» dep, qaytarıp aladı. Osı tusta ol tağı bir qırınan tanıladı: bayağınıñ batırlarınşa jalğız özi jılqını ayırıp aluw üşin äkesinen bata alıp, Nawrızbaylardıñ soñınan quwadı. Yağnıy barımtalanğan jılqını alıp qalatın sätterde Qanşayım eski epostağı batır qız (alıp äyel) sıypatında beynelenedi (Qarlığa, Darıyğa, t.b.). Jırdıñ özinde de oğan: «Xanışa özi quyın mergen eken», – degen minezdeme beriledi. Demek Qanşayım boyında köne folklordağı keyipkerlerdiñ de belgileri bar. Jäne batırlığı men mergendigi onıñ qız kezindegi tirlikteri bolıp körsetiledi. Al, Nawrızbaymen üwağdalasıp, onıñ qalıñdığına aynalğanda Qanşayım basqa qasiyettermen erekşelenedi.
Qalıñdıq bolğan Qanşayım endigi jerde Nawrızbaydı süyetin, onı tosıp, uwayımdaytın, onı özine jar etüwdi oylaytın qız bolıp jüredi. Küzde qaytıp kelemin dep ketken Nawrızbaydı «Qanşayım jüredi eken kün-tün oylap, Bir jaqqa qaraydı eken är kün boylap», – delinedi jırda. Ol mazasızdanıp, batırdıñ keşikkenine sebep izdeydi: «Er edi eki talay arsı-kürsi, Bir jaqqa ketti me eken tağdır aydap?» dep te oylaydı. Tağatı tawsılğan qız qasına serikterin ertip, Nawrızbay kelgen bayağı Üşbüwrıl özenine barıp, onıñ jolın tosadı. Sarıla kütken jigiti kelgenin körip, eki ağasın barıp, qarsı aluwğa jumsaydı. Al, Nawrızbay urın kelgen küyewge qatıstı ädet-ğurıptıñ bärin atqarıp, Qanşayımnıñ burınğı qayın jurtı sanalğan Tamalarğa qalıñmalın qaytarıp, yağnıy qalıñdığınıñ basın birjola bosatıp alıp, qızdıñ awlına kelgende Qanşayım ülde men büldege oranıp, Nawrızbaydıñ ordasına özi keledi. Kelgen qızdı sınayın dep, Nawrızbay onıñ qolın almay, jüzine nazar salmay qoyadı. Osı mezette Qanşayım ülken sabırlıq tanıtıp, parasattı sözder aytadı, onıñ qalay bul elge kelgenin, tanısqanın, küyew bolğanın tügel ret-retimen bayan etedi jäne öziniñ Nawrızbaydı süyetinin, süygendikten tiyetinin jasırmaydı: «Äweli tünde körgende, Boyım balqıp, mas bolıp, Jawabıña sürindim», – dep, alğaşqı kezdesüwde-aq ğaşıq bolğanın mälimdeydi. Qanşayım özin kişireyte söylep, Nawrızbaydı «aynalayın, sultanım», «törem» dep kötermelep, maqtaydı, söytip, sınnan ötip, Nawrızbaydı riyza etedi.
Ülken toymen uzatılğan Qanşayım xan ordasına kelin bolıp tüsedi. Eki jas öte baqıttı, bir-birin şın süyedi. «Qanşayım er Nawandı balqıtadı, maxabbat nazben qarap, xadden asıp», – dep süwretteydi jırşı ekewi qosılğannan keyingi jağdayların. Jas kelinniñ suluwlığına jurt tañdanıp, qayran qaladı. Kenesarı da kelininiñ nur jüzine tañ qalıp, nazar saladı. Oğan köñili tolıp, aspandağı Şolpanğa teñep, «Periyzat, xorlığayın nur qızı eken», – degen bağa beredi. Alayda, onıñ bul maqtawı men nazarı Qanşayımğa oq bolıp tiyedi. Söytip, ol özin süyikti äyel retinde tolıq körsete almay, jarıq düniyemen qoştasadı. Onıñ kenetten qaytıs boluwı tıñdawşını da, oqırmandı da ökiniş sezimge böleydi. «Nawrızbay-Qanşayım» jırınıñ bulay ayaqtaluwı – ballada janrına tän belginiñ biri. Oqıyğa kilt üzilip, syujet kürt toqtağanı da, yağnıy kütpegen jağdaymen bitüwi de – ballada üşin ädetki täsil. Sonıñ nätiyjesinde bükil şığarma dramalanğan sıypatqa ıye boladı. Munı biz tragediyyalıq şeşim bolmasa da, «Ayman-Şolpannan» da añğaramız. Munda da oqıyğa kütpegen jağdaymen tämamdaladı, biraq onıñ bükil örbüw jolı dramalanğan, Kötibar men Ayman tartısı jırdıñ soñına deyin nemen tınatını belgisiz bolıp keledi de, kürt özgeriske tüsedi, kütpegen şeşimmen toqtaydı. Osınday jağday «Ernazar-Beket» («Beket batır») jırında da kezdesedi [2]. Qorıta aytqanda, atalğan şığarmalar qazaq folklorında epiykalıq janrdıñ jaña türi payda bolğanın ayğaqtaydı. Onıñ tabıyğatında qaharmandıq epostıñ, tariyxiy jırdıñ äri ğaşıqtıq epostıñ belgileri bar. Basqaşa aytqanda, jaña janr taqır jerde payda bolğan joq, ol burınğı janrlarğa süyendi, olardan köp närse aldı jäne öziniñ qalıptasuw barısında basqa da janrlardan ärtürli amal-täsilderdi qabıldadı, söytip, jalpı folklorlıq poetiykağa endi. Sonıñ arqasında köne motıyvter men nanımdardı da körkemdewiş quralı etip paydalandı, eski men jañanı şeber uştastırdı. Söytip, körkem folklor janrına, yağnıy söz önerine aynaldı. Onı «Ayman-Şolpan», «Nawrızbay-Qanşayım», «Ernazar-Beket» jırlarınan körüwge boladı.
Siltemeler jäne eskertpeler: 1. Ädebiyettanuw. Termiynder sözdigi. Ekinşi basıluwı. Almatı, 1998. 98-b.
2. Bul jır «Tariyxiy jır» tarawşasında qaralğandıqtan, oğan taldaw jasamaymız
