Өмер Сейфеддин /әңгіме /
Діндар, сопылау келген тыныш Осман патшасы мемлекетінің онша үні шыға бермейтін кеңс орталығы ретіндегі уәзірлер құрылтайы елші таңдаудан терең ойға батты.
Бұл ерекше елші жеті жылдан кейін тағдырдың «жауыз» атағы берілетін Иран шаһы Исмаил Сафавиге жіберілетін еді. Ханзада кезінде атқа мінуден, соғыс ойындарын меңгеруден гөрі уақытын кітап оқумен өткізген патша Баязит ІІ жаратылыстан кең мінезді сабаз еді. Өлең жазатын ақынжанды болғанмен тақуалық, имандылық жолын ұстанып, сопы атанған-ды. Соғысты, шайқасты жек көретін. Уәзірлер осы патшаның тыныштығын бұзатын нәрсемен мазасын алғаннан тартынатын. Бірақ шекараларда шайқас, соғыс басылмай ары қарай Босния, Эфлак, Караман, Белград, Тансилвания, Хорватия, Венеция жорықтары бірінің артынан бірі жалғасып жатты. Модан, Қорон, Зонқия, Сантамаура қолға түсірілген. Осман мемлекеті байған, кеңіген сайын қол астындағы елдерде шатақтар көбейе түсті. Әсіресе, Шығыс тарапынан қанды шабуылдар, зұлымдық іс-әрекеттер үздіксіз белең алп жатқан-ды. Ақ қойынды мемлекетінің күйреген қалдықтарының үстіне қонған құзғын іспетті Исмаил шаһтың маңайы қан қасапқа айналды. Өткен жерін өрттей жалмаған, әкемнің кегін алдым деп сайтанға тән тәкаппарлыққа бөленген бұл шаһ жан-жағына шабуыл жасап, білгенін істеп тұр еді. Өзіне бағынып паналаған адамдарды қонаққа шақырып, тамақтандырып отырып улап өлтіретін. Қолына түсірген өзбек ханының бас сүйегін шарап ішетін ыдысқа айналдырып, сонымен ішімдік ішуге тартынбаған бұл шаһтың жемтік жеген құзғынша аузы-басы, өнебойы бәр жері қанға былғанған. Баязит ІІ ханның осы уәзірлері шаһтың қылықтарын еске де алғысы келмейтін. Енді мына залым, қанішер шаһ міндетті түрде түрік еліне шабуыл жасайтын еді. Шығыстағы аймақтарды алғысы келетінін барлық ой-санасы ашық адамдардың өзі де жақсы болжамдай алатын.
Енді осы залым, тәкаппар шаһқа Осман мемлекетінің абыройын қорғай алатын, айтылатын балағат сөздерге тойтарыс бере алатын, басынан қорықпайтын, ержүрек бір адамды жіберу керек. Бұл елшінің елімізге аман-есен қайта оралып келуі екіталай еді.
Бас уәзірдің оң жағында отырған бағанадан бері үн-түнсіз ойға батқан бір уәзір үлкен сәлделі басын ақырын-ақырын бас уәзірге төндіріп:
- Мен осы елшілікке лайық бір адамд танимын. Әкесі менің досым еді, - деді, - бірақ ол мемлекет қызметкері болуды қаламайды.
- Кім?
- Мұһсин Челебі.
Бас уәзір мұндай адамды танымаушы еді. Сұрады:
- Осында отыра ма?
- Иә.
- Не жұмыс істейді?
- Жағдайы, тұрмысы жақсы. Бай деуге де болады. Уақытын оқуменен өткізеді. Басшлармен, билік орнындағылармен қарым-қатынасы жоқ. Мансап, шен, атаққа құмар емес. Билікте көзі жоқ.
- Не үшін?
- Білмеймін, бірақ осындай орындарда кінә істеп қалам ба деп қорқатын жайы бар.
- Қызық, ерсі бір адам ғой.
- Бірақ өте ержүрек, батыл. Шындықтан бас тартпайды, өлімнен қорықпайды. Көптеген соғыс, шайқасқа қатысқан. Бетінде қылыштан қалған ізі бар.
- Бізге елші бола ма№
- Білмеймін.
- Бір рет шақырып көрейік.
- Қайдам. Шақырсаңыз алдыңызға келер ме екен?
- Неге келмейді?
- Сол, келмеуі мүмкін. Дүниеге қызықпайды. Оған кедей де, патша да бірдей.
- Мемлекетін жақсы көрмей ме?
- Жақсы көреді деп ойлаймын.
- Олай болса шақырайық. Біз өзіміз үшін шақырып отырған жоқпыз ғой.
- Бір сынап көріңіз, мырзам!
Бас уәзір сол күні кешкісін Мұһсин Челебіге мемлекет және елге байланысты бір мәселе туралы өзімен сөйлескісі келетінін жазып хат жіберді.
Таңғы намаздан кейін сарайдың қабылдау залының Үндістан бұлынан жасалған перделі кішкене бөлмесінде хатшының қойып кеткен нұсқаларын оқып отырғанда Мұһсин Челебінің келгені хабарланды.
- Алып келіңдер! – деді.
Аздан соң бөлменің седефпен әшекейленген оюлы есігінен жау мұртты, ірі денелі, көркем шырайлы, жүзі нұрлы бір адам кірді. Жіңішке, жаңа туған айдай қиылған қара қасының астында ірі кездері көздің жауын алардай өзіне қаратпайды. Белдігіндегі қанжардың қыны бос еді. Алдына келген барлық адамдардың жағымпаздығына, етегін сүюін күтті. Бас уәзір отырған диванның алтынмен сырланған шашақтары да өзін сүймеген бұл адамға таң болған сияқты. Бас уәзір не істерін білмей тұрды. Мынандай кеудесі көтеріңкі, басы тік, алдына иілмеген адамды бірінші рет көріп тұр. Өзінің уәзірлері де алдына иіліп тұрып, басын көтеріп қарай алмайтын. Мұһсин Челебі кәдімгі дауыпен:
- Мені шақырыпсыз, шаруа-бұйымтайыңызды айта беріңіз, - деді.
- Иә.
- Бұйрығыңызды тыңдап тұрмын, мырза.
- Былай отыр, балам, мына жерге отыршы.
Мұһсин Челебі тартынбай, езіліп-бүгілмей, епті қимылдармен көрсетілген көпшіктің үстіне отырды.
Бас уәзір қолында ұстап тұрған қағаздарына қарап іштей «неғылған адам бұл, мүмкін есі дұрыс емес шығар» деп ойлады. Мұһсин Челебі бас уәзірдің ойлағанындай жынды, есуас адам емес, керісінше, ақылды, білімді, парасатты, байға да, жарлыға да мұқтаж болмайтындай малы, мүлкі бар еді. Чамлыжа орманының арт жағында үлкен бір мал шаруашылығы ие. Содан тапқан табысымен өмір сүретін. Ешкімге тәуелділігі жоқ-тын. Кедей-кепшіктерге, мұқтаждарға қолқанат болып, дастарханы әрқашан да жаюлы, қонақсыз күн өткізбейтін. Діндар еді, бірақ дүмше емес, ғұлама деңгейінде білімдар болатын. Дін, ұлт, мемлекет, Елбасы ұғымдарына деген сүйіспеншілігі жүрегіне кең жайылған. Мемлекетінің ұлылығын, қасиетін тереңінен түсінетін. Негізгі ойы – Алладан басқасына құл болмау, құлға құлдық істемеу еді. Ғалымдығы, парасаты, білімі қоғамға танымал болатын. Өзінің замандас ғұламалары ол туралы әңгіме болған уақыт ол бізге сабақ бере алады дейтіндей дәрежеде еді. Бірақ өмірінде кітап, өлең жазбаған. Мақтау өлеңдерін жек көрген.
- Тебрзге елші жіберейік деп едік. Осыған сен барасың ба, балам?
- Мен бе?
-Иә, сен.
- Не себептен мен?
- Лайықты бір адам таба алмай отырмыз…
- Мен осы күнге дейін мемлекеттік бір қызмет атқарған жоқпын.
- Не себептен?
- Себебі, мен мойын бүкпеймін. Жағымпаздана алмаймын, екі тізерлеп жығылып аяққа орала алмаймын. Бүгін мемлекет билігінде отырғандар өздерін орынды-орынсыз мақтайтындарды «сіздікі жөн, тақсыр» дегендерді, жағымпаздарды жақсы көреді. Неге десеңіз, өздері дәл осы қылықтардың арқасында сол орындарға ие болғандықтан маңайындағы адамдардың да дәл солай болғанын қалайды. Гедік Ахмет пашаға не үшін қастандық істелді, алдияр?
- …
Бас уәзір сол тістеніп, көзін қысып, қолындағы қағаздарды бырыстырды. Ашулана алмады, бірақ ашуланған кездеріндегідей екі жағы қалшылдап кетті. Бас уәзір уағында емес бұдан тіпті әлдеқайда төменгі орындарда отырған кездерінде де ешкім бетіне қарап тіке сөйлеп, шындықты әшкере айтқан осындай адамға кездескен емес-тін. Ішінен «есі ауысып қалған ба, не?» деп ойлайды. Егер жынды болмаса бұл қандай батылдық? Бұл дәрежеде батыл болу, ешкімнен тартынбау, мына дүниенің жүйесіне қайшы емес пе? Көзін әбден сығырайта қарап «мынаның басын алайын» деді де, жендеттерді шақырғысы келіп еді кенеттен ішінен бір дауыс «мына сен де жағымпаздық қылықтардың арқасында көтерілгендер сияқты шындықты жек көресің де, алдыңдағы мәрт, ержүректі адамдарды емес, аяқтарыңды жалайтын, иіліп-бүгіліп тұратын масқараларды жақтайсың» дегендей болды. Көзін ашып-жұмып алақанындағы бырыстырған қағазын жанына қойды да Мұһсин Челебіге қарады. Ортасында үлкен бір қылыш жарасының ізі, жарқыраған кең маңдайы, екі беті қызыл, ақшыл қалыңдау келген желкесі, ірілеу дөңес мұрны, жұқа сәлдесімен аңыз-дастандардағы батырлар іспетті. Иә, бұл жігіт қылыштан құламаған бір қаһарман еді.
Нысапты бас уәзір ожданының үнін тәкаппарлыққа берілмей тыңдады да «Дәл біз іздеген адам осы. Мұндай ержүрек батыл адам мемлекетін, ұлтын балағаттағандарға қарсы өлімнен қорқып тұра алмайды да лайықты іс-әрекет жасайды» деп тұжырымға келді, сәлдесін түзеп:
- Сені Тебрізге елші етіп жіберемін, - деді.
Мұһсин Челебі сұрады:
- Қол астыңызда мұнша көп қызметкер жүргенде не үшін мені таңдадыңыз? Солардың біреуін жібермейміз бе?
- Сен шаһ Исмаил деген қанішер, бұзақының кім екенін білесің бе?
- Иә, білемін.
- Мемлекетіңді қастерлейсің бе?
- Иә.
Бұйрық иесі бас уәзір артына қарай жастанып:
- Жарайды, ондай болса, - деді, - «бұл адам елшіге зауал жоқ» деген нәрсені білмейді. Бізбен ат салыстыруда. Бізге майданда жасай алмағанын елшімізге істегісі келеді. Мүмкін оны қинап та өлтіреді. Алладан қорықпайды. Елшімізге істелген әрбір әрекет елімізге, мемлекетімізге жасалған қарсылық болады. Сондықтан өлімнен қорықпайтын, мемлекетінің және ұлтының абыройы үшін басын құрбандыққа тіге алатын, естіген балағат сөздерге төтеп бере алатын адам керек. Мемлекетіңді сүйсең осы жанкештілікті қалайтын міндеттемені қабыл етесің.
Мұһсин Челебі бір сәт ойланбай-ақ:
- Жарайды, бірақ бір шартым бар, - деді.
- Қандай?
- Бұл міндет жанкештілікті қалайды, солай ма? Солай болса, бұл ақша алу үшін істелмейді. Адалдықпен орындалатын бір іс. Ел үшін, мемлекет үшін істелетін қандай да бір жұмыстың соңында табыс болса, бұл тек қана сол табыс үшін істелген болады. Мен жолақы, мансап, билік орнын сұрамаймын. Тегін болса ғана бұйрығыңызды орындаймын.
- Бірақ, балам, бұл қалай болмақ сонда? Оның бізге жіберген елшісі өте сымбатты да, құнды киінген, сәйгүлік атқа мінген, қызметкерлері де өзінен кем болмаған.сондықтан біздің елшіміздің одан кем болмауы керек. Мемлекет қазынасын саған бір қанша мың алтын береміз.
Мұһсин Челебі бұрылып алдына қарады да, басын көтеріп:
- Жоқ, олай болмайды, бір тиын да алмаймын. Керек нәрселердің бәрін өзім қамтамасыз етемін. Аттарды, қызметшілерді, киімдерді, бәрін-бәрін өзім қамтамасыз етемін. Сіз қам жемеңіз.
- …
Бас уәзір не дерін біле алмай қалды.
- Керек болса, шаһ Исмаил өмірінде көрмеген бір киімді киемін.
- Не киесің?
- Сырмакеш Тороғлыдағы бұлы Үндістаннан, өзі Венецияда әшекейленген «күлгін інжулі шапанды» киемін.
- Не сонда, оның құнын қалай төлемексің?
Бас уәзірдің сасқалақтауының жөні бар еді. Осыдан бір ай бұрын тамамдалған бұл шапанды Ыстамбұлда естімеген құлақ қалмап еді. Үсті күлгін інжумен әшекейленген бұл шапанның атағы жер жаратын. Уәзірлер, елшілер патшаға сыйлаймын деп сұраған сайын иесі бағасын көтеріп отырған. Мұһсин Челебі бұл шапанды қалай алатынын түсіндіріп берді.
- Мал шаруашылығым мен егіндік жерлерімді, үйімді кепілдікке беріп, саудагерлерден он мың алтын қарыз аламын. Екі мыңын аттар мен қызметшілерге жұмсаймын. Қалған сегіз мыңына осы шапанды аламын.
Бас уәзір мұны өте ыңғайсыз деп ойлады да:
- Сен қайтқаннан кейін ол шапанды жарата алмайсың ғой. Ол тек қана сәндік, әуесқойлық нәрсе емес пе? Барыңнан айырылып, мұқтаж халге душар боласың ғой.
- Жоқ, олай емес. Бұл сапардан аман-есен қайтсам, шапанды иесіне жеті мың алтынға қайта беремін. Осымен кепілдікке берген мүлкімді құтқарамын. Қалған қарызымды төлей алмасам мемлекетімнің жолына құрбан болсын. Мемлекеттен үнемі алынбайды ғой, кезі келгенде оған беруді де білу керек!
- …
Мұһсин Челебі сөйлеген сайын бас уәзір оған аң-таң болып, бірақ жүрегінің орныққанын сезінді де «міне, тәкаппар, өзінен басқасын көзіне ілмейтін, көргенсіз шаһқа тосқауыл қоя алатын мінезді батыл адамды дәл таптық» деп күлімдеді. Қол астында жұмыс істейтін қорқақ, есепшіл, әйел қылықтылардың біреуін жібергенде олар мемлекетінің, ұлтының абыройын ойламай, тек қана өздеріне тиетін сыйлықтарды, осы сапардың соңында қандай табысқа ие болатынын ойлайтыны күмәнсіз еді.
Мұһсин Челебіні дастарханға шақырса да көндіре алмады. Әдетте болмағандай оны есікке дейін шығарып салды.
Мұһсин Челебі алты ай ішінде егіндік жерлерін, мал шаруашылығын, үйін, дүкендерін, бау-бақшаларын кепілдікке қойып, саудагерлерден дегеніндей алтын жинап алды. Аттары шынында да өте көркем болды. Күлгін інжулі шапанды Тороғлыдан қайтқанда жеті мың алтынға өзіне беремін деп келісіп, сегіз мың алтынға сатып алды. Жас әйелі мен екі баласын туысының үйіне қалдырды. Оларға алты ай жететіндей қаражатты қолдарына ұстатты да патша сұлтанның хатын қойнына салып, жолға шықты.
Жолдағы қонақ орындарына барғанында бұл елшінің киімдеріне, аттарына, ер-тоқымдарына, зергерлік бұйымдарына, қылыштарына, қанжарларына қарап «мұндай көркемдікті осы күнге дейін көрмедік» деп дүбірлейтін. Бұл дүбір сөз анау-у шаһ Исмаилге дейін жетті.
Мұһсин Челебі ақыры бір күні Тебрізге кірді. Мына шағын бас қаланың сәнқой халқы Ыстамбұл елшісінің көркемдігіне таңқалып қызықты. Қала, сарай, барлық топтардың әңгімесінің бастауына айналды. Шаһ Исмаил күлгін інжулі шапанды тек естіген, оны көрмеген. Өзінің көрмегеніне ие болған мына елшіні іштей қызғанып, оған өштесе түсті. Оны аяғының астына алып таптап, құртайын деп ойлайды. Елшіні қабыл алмастан бұрын тағының артына жендеттерін орналастырды. Отыратын жердегі көрпе-көпшіктердің бәрін алдыртты. Оң жағында уәзірлер, сол жағында қолбасы батырлары бар еді.
Мұһсин Челебі кең, мәрмәр маңдайшалы, кемерлі есіктен емін-еркін кірді. Басы тік, кеудесі алда. Қойнындағы патшаның хатын алып сүйіп, басына көтеріп, алтынмен қапталған тағында көкті, жасылды жібек киімдер киген, басындағы дулығасымен жыртқыш бір құс сияқты түнеріп отырған шаһқа берді. Әдеттегідей аяғы сүйілмеген шаһ сасып, ызаланып, көздері алайып, қаны тартылып қалды да хатты алды. Мұһсин Челебі тақтың алдынан кері шегініп маңайына қараса отыратын ешнәрсе жоқ. Күлімдеп «мені аяқта тағзым етіп тұрсын дегендері ғой» деп ойлады. Бұлардың бұл көргенсіздігіне қалай қарсылық беру керек дегенше болған жоқ, дереу киіп тұрған күлгін інжулі шапанын шешті де, астына салып отырып алды. Шаһ Исмаил, уәзірлер, қолбасылар бәрі не істерлерін білмей аңтарылып қалды. Мұһсин Челебі үлкен айдаһар суреттерімен сәнделген, жарқыраған сырлы күмбезді күркіреткен даусымен:
- Хатын әкеліп беріп тұрған патшам – Оғыз, Қарахан ұрпағы! – деп айқай салды. – Дүние жаратылғаннан бері оның нәсілі ешкімге бодан болған емес. Бәрі патша, бәрі хан болған. Атасы Қаған боп жаратылған бір патшаның елшісі ешкімнің алдында аяқта тағзым етіп тұрмайды. Менің патшамдай текті Қаған жер бетінде жоқ.
Мұһсин Челебі түрікше сөйлеп тұрған сайын парсы тілінен басқа тіл білмейтін шаһ Исмаил ызалана ашуланып, түсі құбылып қолындағы әлгі жендеттер қылыштарын суырып, даярлана бастады. Шаһтың жанындағылар оның ашуын басып тұрғанына таңқалып өз араларында дүбірлеп, сөйлей бастады. Мұһсин Челебі сөзін аяқтағаннан соң рұқсат та сұрамай керісін кері есікке таман жөнелді. Шаһ Исмаил мүсіндей тапжылмай қатып қалды. Келешекте Чалдыран майдан соғысында тапталатын абыройы әлден мына түрік елшісінің оттай ұшқын ашқан көздерінің алдында айрандай төгілді. Шаһ Исмаил Мұһсин Челебі кетерде өзі сияқты не істерлерін білмей аң-таң болып қалған көмекшілеріне:
- Мынаның шапанын алып беріңдер! – деді.
Сарбаздардың біреуі жүгіріп барып жерде жаюлы тұрған шапанды бермекші болып:
- Шапаныңызды алыңыз, ұмытып барасыз, - деді. Мұһсин Челебі тоқтап, артына қарап күлді де, есікке таман бұрылып, шаһқа естірткісі келгендей дауысын көтеріп:
- Жоқ, ұмытпадым. Оны сендерге қалдырдым. Сарайларыңда үлкен бір патшаның елшісі отыратындай лайықты көрпе-көпшіктерің жоқ екен және бір түрік астына салған нәрсесін үстіне қайта кимейді. Мұны білмейтін бе едіңдер?! – деді.
Күнімен-түнімен асығыс жол жүріп Ыстамбұлға келгенде Мұһсин Челебінің қалтасында бір тиын да қалмаған еді. Жанындағы ертіп барған адамдарына:
- Бауырларым, мінген аттарың, киген киімдерің, қылыштарың, қанжарларың бәрі сендердікі болсын. Маған тек қана ақыларыңды алал етіңдер.
- Адал болсын!
- Адал болсын!
- Анаңыздың ақ сүтіндей адал болсын!
Бұл сөздерді естігеннен соң оларды үйлеріне жіберді. Тереңнен бір демалып үйіне бармастан бір қайыққа отырды да бас уәзірдің алдынан шықты. Мойнына алған міндетті орындағанын, ешқандай абыройсыздыққа ұшырамағанын, патша ағзамның хатын шаһқа қолма-қол тапсырғанын айтты. Бас уәзір оның бұл міндетті лайығымен орындағанына алғысын айтып, жол-жөнекей елдерден, тайпалардан кейбір нәрселерді сұрады. Мұһсин Челебіге шығар кезде:
- Мен сатып алайын – деп едім, балам, шапаның осында ма? – деді.
- Жоқ, әкелмедім.
- Иран өлкесіне сатып жібердің бе?
- Жоқ, сатпадым.
- Сонда не болды, ұрлатып алдың ба?
- Жоқ.
- Онда не болды?
- Жә, әншейін.
Бас уәзір қанша қадалып сұраса да шапанға не болғанын біле алмады. Мұһсин Челебі ісімен мақтанатын жаратылыс емес еді. Сол күні үйіне келді. Ертесі күні Тороғлы шапанын қайта жеті мыңға сатып алмақшы болып келсе, оған да шапанды не істегенін айта алмады.
Әрбір нәрсеге өлердей құмартатын Ыстамбұл халқы да шапанның қайда қалғанын біле алмай басы қатты.
Тебріз сарайындағы бұл оқиға тарихтың қараңғылықтарында жоғалып кетті. Ол осы шапан үшін қарызданған ақшаларын төлей алмады. Кепілдікке қойған бар мал-мүлкі күйіп кетті. Елшілікке барғанда мінген аты мен әшекейлі ер-тоқымдарын сатып, содан тиген азғантай тиын-тебенмен Құзғынжықта кішкентай бір бақша алды. Осы бақшадан алған өнімдерімен бала-шағасын бақты. Өле-өлгенше Үскідардағы көкөніс базарында тұрды. Бұрынғы өміріне қарағанда өте аянышты, кедейшілікпен өмір сүрді. Соның өзінде ешкімге мойын бүкпеді. Неге барлық қазынасын бір сәтте қалай жоқ қылған ісін айтып мақтанбады екен?..
Түрік тілінен аударған
Өмір Білген
