“Әлемде бір ұлт өкілінің екінші тілде жазып, сол ұлт әдебиетінің өкілі болып кеткен мысалдары аз емес. Мысалы, молдаван Антиох Кантемир орыс поэзиясының бастауында тұрған тұлғалардың бірі саналады, поляк Юзеф Теодор Конрад Коженевский болса Джозеф Конрад деген атпен ағылшын прозасының шебері ретінде мәлім, тағы бір поляк азаматы Гийом Альбер Владимир Александр Аполлинарий Костровицкий француз поэзиясының даңқын Гийом Аполлинарий деген атпен шығарған, украин Николай Васильевич Гогольдің туындылары орыс прозасының мақтанышы, тіпті бертінге түссек Булат Окуджаваның да, Фазиль Искандердің де жазғандары орыс әдебиетінің игілігі делінеді… Алайда, ұлттық әдебиет ұғымын екшеудің классикалық өлшемдері солай сөйлей тұрғанмен, ешкім де орыс тілінде жазатын Олжас Сүлейменов жырларын орыс әдебиетіне теліп көрген емес. Олжас Сүлейменов – орыс тілінде жазатын қазақ ақыны деген байламға жұрттың бәрі тақ тұрады. Тақ тұрғызған – Олжас өлеңдеріндегі көне дәуірлерден жетіп жатқан қыпшақы қайырым-қағыстар, ұлттық қанық бояулар, жер-жаһандағы құбылыстың қай-қайсысына да тек қазақтың көзімен қарайтын қымбат қасиеті, ең бастысы – қай кезеңде де алтын басының азаттығын сақтай алған алаштық асқақ айбыны, өршіл рухы. Ұлы ақын, ұлы редактор Твардовскийді “Новый мирден” кетіріп, бір жылдан кейін көрге тығып тынған сұр кардинал Сусловтың өзі Сүлейменовтің сағын сындыра алған жоқ. Ақын досы Андрей Вознесенскийге арнаған өлеңінде: “Аз и Я” – Азия деп оқталып, Жаңылдым ба? Жатпаймын мен ақталып… Танып-біліп өзімізді өзгеден, Көшеміз біз өзімізді бетке алып”, деп жазғанындай, Олжас жырының көші өзімізге өзімізді бетке алдыртқан күйі бір ғасырдан бір ғасырға ауысып барады. Олжастың кешегі кеңестік кезеңде бір одаққа біріккен халықтар арасындағы бадырайтылмағанымен байқалмай да тұрмайтын бәйге-бәсекеде алғашқы “Арғымақтарымен”-ақ арындап шығып, “Қазақтар осындай болады екен ғой” дегізген, ұлтымызды мойындамасқа, құрметтемеске қойғызбаған еңбегін біз ешқашан ұмытпауға тиіспіз. Суреткер Сүлейменовтің халықтың абыройын асырған сырлы сөзі саясаткер Сүлейменовтің әр кезде әртүрлі себеппен әрқилы айтып қалған артық-кемді пікірлерін жуып-шайып кете беретінін біз білмейді емеспіз” – кезінде газетімізде бес жыл бойында жүргізілген “Жиырмасыншы ғасыр жырлайды” атты авторлық антологиямызда осылай жазған екенбіз.
Содан бері де 7 жыл өте шығыпты. Бұл екі аралықта Олжас Сүлейменов жетпіс жастың жотасынан асып кетті. Әйтсе де, әлі күнге Алаш жұрты айтулы ақынының аузына қарайды. Дұрыс айтса да, бұрыс айтса да Олжас сөзі қоғамдық ойға қозғау салмай қоймайды. Біз де атақты азаматымызбен әр жолыққан сайын аз-кем болса да сұхбаттасып қалуға тырысып жүреміз. Бүгін оқырман назарына ұсынылып отырған мына көлемді сұхбатқа 2008 жылы Маңғыстау облысының әкімі Қырымбек Көшербаевтың шақыруымен Кендірліде өткен демалыс күндеріндегі, Олжекеңнің өткен жылдың аяғында Әбіш Кекілбаевтың 70 жылдығына арнайы келгеніндегі әңгімелесулеріміз арқау болған. Кейінгі кездегі кейбір саяси пікірталастарға қатысты туындаған қосымша сұрақтардың жауаптары ақынның өз тілегі бойынша электронды пошта арқылы жазбаша алынды.
Сонымен, Олжас ақынның сөзіне назар салайық, ағайын.
– Құрметті Олжас Омарұлы! Газетіміздің бетінде ірі тұлғалардың кең көлемді сұхбаттарын жариялап, өзі, өмірі, айналасы, мына дүниенің қым-қуыт құбылыстары туралы ойларын емін-еркін айтуына мүмкіндік жасап жүрміз. Кеңінен отырып әңгімелессек деп жоспарлаған азаматтарымыздың бірі өзіңіз едіңіз. Мұнан бұрынғы жүздесулеріміздегі айтқандарыңыз қағазға түсірілген. Оған қоса Астанаға жол түскенде арнайы кездесуге келісіміңізді де алған болатынмын. Дегенмен, осыдан біраз күн бұрын Парижге телефон соғып, ол сұхбаттың уақытын бері қарай жылжытудың мүмкіндігін қарастыруды өтінуге тура келді. Кейінгі кезде түрлі бұқаралық ақпарат құралдарындағы сан қилы жарияланымдарға орай сіздің өз сөзіңізді оқырмандардың дер шағында естігені жөн деп ойлаймын. Әйтсе де, біздің сұхбатымыз белгілі бір уақытқа қатысты, саяси сипаттағы сауалдармен шектеліп қалғанын қаламас едім. Сондықтан сізге өміріңізге, өлеңіңізге, ғылыми еңбектеріңізге, публицистикаңызға, қоғамдық қызметіңізге, бүгінде баршамызды толғандыратын басқа да тақырыптарға байланысты сұрақтарымды қойғым бар.
Алғашқы сұрақ – дәстүрлі сұрақ. Өзіңіздің шыққан тегіңіз, өскен ортаңыз туралы айтсаңыз.
– Кезінде “Жұлдыз” журналында мақала жариялағанмын. Сонда мынандай жолдар бар: “Менің жасым жиырманың алтауында. Барлаушы-геолог дипломы мен әдебиетші мамандығына иемін. Тарихты зерттеуге геолог әрі ақын ретінде қараймын. Соңғы жылдарда жүздеген тарихи кітаптарды қопарып шықтым. Қаламақыларымды Совет Одағының ең ірі кітапханаларында жұмыс істеуге жұмсап жүрмін. Маған Ғылым академиясындағы әкетайларым әлі бере қоймаған нәрселерді іздеудемін. Мұны теріске шығару да күнә: Ресейдің, Қытайдың, Американың, Грекияның, Францияның, Грузияның, Ирактың өткен өмірін білемін, бірақ қазірше қазақтардың тарихын білмеймін. Көшпенділер дәуірі әлі ашылған жоқ. Кітапшыл халықтардың тарихындағы көптеген көмескі тұстарды түркілер тарихын білмейінше түсіндіруге болмайды деп батыл мәлімдей аламын”. Бұл айтқаным жалпы қазақ тарихына қатысты сол кездегі ойым. Әрине, қазақ болған соң мен сол кездің өзінде бері қойғанда жеті атамның шежіресін тәп-тәуір білетінмін. Менің бойыма біткен қасиеттердің бәрі аталарымнан ауысқан дей аламын. Біздің әулетімізде ақындар, әнші-күйшілер, батырлар көп болған. Солардың бірі – Жаяу Мұса. Менің жетінші атам – атақты Олжабай батыр. Атымды да әкем сол бабамыздың құрметіне қойған. Ибраһимнің Абайға, Әбдірахманның Әбішке, Қанафияның Қанышқа айналғаны сияқты, Олжабай да Олжасқа айналып кеткен. Ана жылы, 70-ке толғанымда Қанат Саудабаев досым Америкадан мақала жолдап, менің есімімді “Ол жас” – “Он молодой” деп түсіндіріпті, Олжас жетпісінде де жас жігіт күйінде деп жазыпты. Онысына рахмет, айтқаны келсін. Құдайға шүкір, әлі волейбол ойнап жүрмін. Жақында Санжар Жандосовқа арналған турнирде менің командам бірінші орын алды.
Олжабай батырдың Абылай хан әскерінің оң қанатын басқарғанын, жоңғарлармен күресте аты шыққанын әр қазақ біледі деп ойлаймын. Бір жолы Олжабай батыр шешуші шайқас алдындағы әскери кеңесте кей тайпалар көсемдерінің батылсыздығына күйініп кетіпті де, даладан жылан ұстатып алдыртыпты. Сол жыланның басын аузына салып жіберіп, қарш-қарш шайнапты да, түкіріп тастаған соң: “Ертең біз менің тістерімдей бір болсақ, берік болсақ дұшпанның басын мына жыландай жұлып түсіреміз!”, депті. Жоңғарлар өз туына айдаһардың суретін салғаны мәлім. Ертеңінде расында да қазақтар қолы жеңіске жетіпті. Сол шайқас өткен жер “Қалмаққырылған” аталады. Келесі, 2011 жылы Олжабай батырдың 300 жылдығы. Ол той кеңінен аталып өтеді, елдіктің, ерліктің тойы болып өтеді деп сенемін. Өз әкем – Омар Сүлейменов қазақтың тұңғыш кавалерия полкінде офицер болған. 1937 жылы Ташкенттегі Түркістан әскери округінің штабына жіберілген де, содан қайтып оралмаған. Лев Николаевич Гумилев маған Омар Сүлейменов деген әскери қызметкермен түрмеде бір камерада отырғанын айтқан еді. Менің ойымша, сол кісі менің әкем. Әрі әскерилігі, әрі есімі, әрі фамилиясы бірдей келетін басқа адам дәл сол кезде бола қоймаған шығар. Әкем хабар-ошарсыз жоғалғаннан кейін ағайындарымыз бізді Баянауылға алып кетпекші болыпты, бірақ Насыржан атам жібермей қойыпты. Анам – Фатима Насыржанқызы Беделбаева күйеуі Омардың оралуынан әбден үмітін үзген соң 1943 жылы сол кездің өзінде журналист ретінде танылып үлгерген Әбдуәли Қарағұловқа тұрмысқа шыққан. Мен өмір бойы өкіл әкеме тәнті болумен, қайран қалумен өттім. Ол кісінің сауаттылығы, жауаптылығы, еңбекқорлығы кім-кімге де үлгі етіп айтатындай. Күн сайын түн ортасында үйге әкелетін газет беттерін корректор сияқты мұқият қарайтыны есімде. Қазақ тіліне бірқатар жаңа сөздерді менің әкем енгізген. Мысалы, “суверенитет” сөзін алғаш рет “егемен” деп қолданған адам – Әбдуәли Қарағұлов. Әкемнің қашан көрсем де не оқып, не жазып отыратыны мені де бара-бара қалам мен қағазға алып келді. Төртінші класта жүргенімде Толстойдың 12 томдығын толық оқып шыққан едім, сонда мамам мені аяп, “Көзіңді құртасың” дегенде әкемнің: “Кітаптан көз құрымайды, кітаптан көз ашылады” дегені есімде. Мен пионер газетіне шыққан алғашқы әңгімелеріме “О.Қарағұлов” деп қол қоятынмын. Бір күні әкем: “Омар ерекше адам еді. Аты өшпесін”, деді. Содан бері фамилиям Сүлейменов. Әкем әуелде менің журналист болуыма қарсылық білдірген. Содан мен геология факультетіне түстім. Оны бітірген соң бәрібір Әдебиет институтына баруды жөн көрдім. Қай істе де, қай жерде де әкем көрсеткен өнегені ұстануға тырысамын.
– Алдыңғы жылы өзіңіз жақсы білетін кинорежиссер Дариға Тналинамен сұхбаттасқанымда сіздің Мәскеудегі студенттік өміріңізге қатысты бір жайды айтып еді. Сіз ол кісінің үйіне барып, оқудан шығарылғалы жатқаныңызды айтыпсыз, қарызға ақша сұрапсыз, ол кісі берер-бермесін білмей ойланып тұрғанында есіктен шығып жүре беріпсіз. Кейін Алматыда жолыққанда сол оқиғаны есіне салыпсыз…
– Жастық шақта бәрі болады ғой. Әуелде жатақханадағы төбелес үшін оқудан шығып қалғаным рас. Бірақ көп ұзамай оның пайдасын да көрдім… Оқудан шыққан соң Алматыға келіп, “Казахстанская правда” редакциясына жұмысқа орналастым. 1961 жылдың 12 сәуірінде ғарышқа Юрий Гагарин ұшты. Сол ұлы оқиғаны хабарлаған газет нөмірінде менің адамның ғарышқа тұңғыш көтерілуіне арналған өлеңім басылды. Ал Алматының өзінде ол өлеңді баспаханада арнаулы листовка түрінде басып, ұшақтан қала үстіне шашты. Бұл менің өзімді ең бақытты сезінген сәттерімнің бірі. Өзімді алғаш рет ақын ретінде шындап сезінген сәтім де сол. Жаңағы оқиғадан шабыттанғаным сондай, мен айналасы бір аптаның ішінде тұтас поэма жазып тастадым. “Адамға табын, Жер, енді!” поэмасының қандайлық танымал болғанын айтып жатуды артық көремін. Жалпы, Гагариннің ғарышқа көтерілуі бүкіл адамзаттың санасын бір сәтте өзгертіп жіберді деуге болады. Сол күні адамдардың бәрі алдымен орыстар, америкалықтар, қытайлар, француздар, поляктар, қазақтар емес, алдымен Жер планетасының тұрғындары екенін, адамдардың бәрі Жер аталатын ортақ кемеде жүзіп келе жатқанын сезінді. Менің поэмамның басты айтары да осы еді. Содан шамасы бір айдың ішінде-ақ атақты ақынға айналдым дей аламын. Поэма Мәскеу газеттерінде басылды, радиодан оқылды, аяқ астынан, жоспардан тыс түрде жеке кітапша күйінде жарық көрді. Ал өзім арада бір ай өткенде Америкадан бір-ақ шықтым. Сондағы Колумбия университетінде поэмамды студенттер алдында оқыдым, сұрақтарына жауап бердім. Осы жерде бір жағдай есіме түсіп отыр. Сапардың алдында Мәскеуде институтымның жатақханасында қонып шықтым. Студент достарыммен дастарқанда, көңіл көтеріп отырғанбыз. Кенет солардың біреуі орнынан ұшып тұрды да: “Қой, шығып келейін, біреудің тұмсығын бұзбасам болмайды екен!” деді. “Не үшін?” деп жатырмыз. Сонда әлгі досымыздың: “Америкаға барғым келеді!” дегені… Америкадан кейін Парижде, Сорбоннада оқыдым сол тұңғыш көлемді туындымды. Поэманың арқасында Жазушылар одағына қабылдандым. Институт ректорынан ресми хат түсті. “Оқуға қайтуыңызға рұқсат” деген. Мен телеграммамен жауап жібердім: “Қайтайын, бірақ оқытушы ретінде” деп.
– Сіз Әдебиет институтының көркем аударма факультетіне оқуға түскеніңізді білеміз. Аудармашылықты кәсіп етпей, ақындық жолға ауысуыңыздың себебін қалай түсіндірер едіңіз?
– Ол факультетті таңдағандағы мақсатым туған халқымның ғажайып поэзиясын орыс тілінде сөйлету арқылы қазақ әдебиетін бері қойғанда Одақ көлемінде таныту еді. Сондағы әр студент өзін өз ұлты әдебиетінің елшісіндей сезінетін. Әрқайсымыз бір-бірімізбен жарыса аударатынбыз. Айтқандай, біздің топта Болат Жансүгіров, Мереке Майлин оқыды. Ілиястың, Бейімбеттің балаларымен бірге болу да менің заман, қоғам туралы ойларға ерте берілуіме әсер етті. Атақты аудармашы Лев Озеров өткізген шығармашылық семинарлардың пайдасы көп еді. Бірақ көп ұзамай-ақ аудармашылық менің стихиям емес екеніне көзім жетті. Қазақтың он бір буындық өлең өлшемі орысшада табиғи шықпай-ақ қойды. Жалпы, өлең аудармасы қиямет-қайым іс. Шынымды айтсам, біздің ақындардың өзін дәлме-дәл аударуды талап етіп отырып алатыны да жаныма тиіп бітті. Ақыры аударманы қойып, өлеңді өзім жазуға кірістім. Оның да өзінің қызығы бар. Жігіттерміз ғой, стипендияның басына алғашқы аптаның өзінде-ақ су құйып үлгереміз. Содан ашқұрсақ жүретін күндеріміз болады. Қыздарымыз үнемшіл, тамақты өздері дайындап, бір стипендиядан бір стипендияға жетіп жатады. Суламита деген курстас қызым бар еді, сол маған “Әр кешкі тамақ үшін мынаған жаңадан бір өлең жазып отырасың” деп қалың дәптер ұсынды. Жаяу Мұсаның ұрпағы емеспін бе, қанша өлең керек болса сонша өлең жазып тастаймын. Сол Суламита күндердің бір күнінде жаңағы дәптерді Борис Слуцкийге апарып беріпті. Атақты ақын мені шақыртты. Бардым. Менің өлеңімдегі бір жолға көңілі қатты құлап түсіпті. “Ребята, судите по мне о казахах” деген жол. “Осыны маған сыйласаңыз”, дейді. “Мен қазақтарды соғыста көргенмін. Жақсы солдаттар, жауапты жауынгерлер еді. Сіз аудармашылықты қойып, өлеңді өзіңіз, орысша жазбақ екенсіз. Онда сіз бүкіл орыс әдебиетінің алдында бүкіл қазақ әдебиетінің атынан сөйлейсіз. Сіздің орыс құрдастарыңыздың жүгі жеңіл. Олардың ту сыртында ұлы тарих, алып ауқымды мәдени мұра тұр. Ал сіз ерекше мықты болуға тиіссіз”, деп біраз әңгіме айтты. Кейіннен Слуцкий жаңағы менен сұрап алған бір жолдан өрбітіп, тамаша өлең жазды. “Судите народ по поэту, Я о турках сужу по Назыму Хикмету, По-моему, турки голубоглазы…” деп келеді. Борис Слуцкий кейін менің өлеңдерімді Леонид Мартыновқа көрсетіпті. Леонид Николаевич 1960 жылы “Литературная газетада” менің бір топ өлеңдерімді өзінің алғысөзімен жариялатты. Мартынов пен Слуцкий екеуі менің “Аргамаки” деп ат қойған алғашқы жинағымның қолжазбасын “Советский писатель” баспасына тапсырған. Сөйтіп жүргенде жатақханада бір төбелеске ұрынып қалдым да мені оқудан шығарып тастады. Қолжазбаны баспаның жоспарынан шығарып тастады. Амал жоқ, Алматыға қайтып келдім. Одан арғысын мұның алдындағы сұраққа жауабымда айтқанмын. “Аргамаки” деген бірінші кітабым ақыры Алматыда жарық көрді.
– Алғашқы кітабыңыздан кейін-ақ сіз даңққа бөлендіңіз. “Ночь-парижанка”, “Солнечные ночи”, “Доброе время восхода” деген жинақтарыңыз жыл аралатпай шығып жатты. 1964 жылы Қазақстан комсомолының сыйлығын алдыңыз. 1967 жылы Ленин комсомолы сыйлығын алған алғашқы ақын да сіз болдыңыз. Сөйтіп жүргенде аяқ астынан тарихнамаға бой ұрып, лингвистикаға ауыз салдыңыз. 1975 жылы атышулы “Аз и Я” жарияланды… Өзіңіз мұны қалай түсіндірер едіңіз?
– Аяқ астынан деген сөзіңізбен келісе алмаймын. Арғы бабам Олжабай батыр жайындағы аңыз аралас әңгімелердің өзі-ақ мені бала күнімнен көне тарихқа құлақ түргізіп өсірген болатын. Оның үстіне көшпенділердің бәрін тек жабайы варварлардай есептейтін көзқарас та жастайымнан жаныма тиетін. Әдебиет институтының өзінде СССР тарихынан сабақ беретін Водолагин деген профессордың бірінші лекцияда-ақ маған қарап, “Ал, айта қойшы, сендер орыс жеріне алғаш рет қашан басып кіріп едіңдер?” деп “әзілдегені” бар. Мен де қарап қалмай, “Сендер” деп сіз Қазақ ССР-ін айтып тұрсыз ба?” деп қарсы сұрақ қойғанмын сонда. Мәскеуге барған бетте Ленин кітапханасынан 1926 жылғы санақтың қорытындылары жарияланған жинақты тауып оқығанмын. “Казахи – самая крупная тюркоязычная национальность Советского Союза – 6 млн. 200 тысяч человек” деген тұсын көшіріп те алғанмын. Ал 1939 жылы сол 6 миллионнан астам қазақтан 2 миллион адам ғана қалған… Мұндай қорлыққа тек қой мінез халық қана шыдай алады. Ал біз жылқы мінез халық емес пе едік?! Осындай-осындай ойлардан барып тарихтың тереңіне сүңги бердім. Сүңги берген сайын шежірешілер, жылнамашылар, тарихшылар халықтардың өткен өмірінен тек қақтығысты, тек соғысты, тек жанжалды жазып отырғанына көзім жете түсті. Этностардың ғасырлар бойы араласып-құраласып өмір сүргенінің, алыс-беріс, барыс-келіс жасағанының жай-жапсарын жазып жату онша әсерлі шықпайтыны рас та болар. Оның есесіне су боп аққан қанды суреттеу кім-кімнің де есінде көбірек қалады. Соғыстар шежіресі өшпенділікке тәрбиелейді, кек қайтаруға шақырады. Мұндай тарихнама қоғамдық сананы төзімсіздікке тәрбиелейді. Мұндай тарихнама күрескерлерді, батырлар мен азапкерлерді өсіруге септесуі мүмкін, бірақ жасампаз жандарды өсіруге септеспейді. Әсіресе, Қазақстан сияқты елде сергек тарихи сана қалыптастырудың маңызы ерекше. Бізге бірлесе өмір сүрудің, өзара көмектің тарихи тәжірибесі басқалардан гөрі көбірек керек.
Бейбіт күндер тарихтың тақырыбы емес дегенді жаңа айттым ғой. Оны жазу қиын. Бейбіт күндер есте қала бермейді. Соғыстар, шайқастар апталап, кейде айлап созылып отырған, оларды қоссаңыз әрі барғанда жылдар шығады. Ал егер славяндар мен көшпенділердің қатарласып, араласып, сауда-саттық жасап, бейбіт өмір сүрген күндерін қоссаңыз тұтас ғасырлар шығады. Мен “Аз и Я” кітабын жазуға Дала мен Русьтің тарихы ежелден қойындасып кеткенін, екі елдің тарихтың ұзына бойында негізінен жақындасумен, бауырласумен өткенін, халықтардың тіпті тілдері араласуға дейін жеткенін дәлелдеу үшін кірістім. Тіл деген тарихи ақпараттың ең бай қоймасы. Мәдениеттердің өзара жақындасуының ең толық суретін біз тілден таба аламыз. Түріктің “товарищ” деген сөзі орысқа ауысқаны бекер деуге бола ма? Ұрыс кезінен “ура” сияқты сөздер ғана ауысады.
“Аз и Я” кітабының ел назарын ерекше аударғанының басты себебі – менің “Игорь жасағы жайындағы жырдың” ең алғашқы қостілді оқырманы болғандығымнан. Мен сізге бір-ақ мысал келтірейін. Жырда “Се уримъ кричатъ подъ саблями половецкыми” деген жол бар. Монолингвист аудармашылар оны “се у Римъ” деп оқыған. Сонда немене, Кончак қыпшақтары Римге дейін барған ба? Енді Русь жерінен Рим деген қала іздей бастаған. Одан кейін Мәскеуді кезінде “третий Рим” деп атағанын еске түсірген. Одан да болмаған соң Переяслав княздігіндегі Римов деген қаланы еске түсірген. Ал енді қос тілді оқырманның көзімен қарасаңыз бәрі оп-оңай орнына келе қалады. “Уримъ” – кәдімгі түркі сөзі. Әйелдің өрім шашы. Қыпшақтар Игорь жорығынан кейін Руське қайта шапқанда әйелдердің шашын кескен, сөйтіп қорлаған.
Талайлар менің түпкі ойымды тым қарабайырлатып түсіндіреді. “Аз и Я” кітабы тап бір “Игорь жасағы жайындағы жырды” қазақ жазған деп дәлелдейтіндей айтады. Бұл – күлкілі нәрсе. Мен ол жырды қос тілді меңгерген адам шығаруы, нақты айтқанда, түркі тілдерін де білетін орыс адамы шығарған болуы мүмкін деймін. Тап-таза тілді табу мүмкін емес. Корей тілінің 75 пайызын қытай сөздері, француз тілінің 25 пайызын араб сөздері құрайды екен. Солардың соған намыстанып жатқанын естіп көрмеппін. Ал өткен ғасырдың 70-ші жылдарындағы ұлыдержавалық өркөкіректік орыс тіліне түркі сөздері араласқан дегеннің өзін кешіре алмады. Өркен жайған мәдениет – өзгелермен ұдайы, жүздеген жылдар бойы араласып-құраласудың жемісі. Сөз алмасу деген тілдің кедейлігінің белгісі емес, бұл оның даму үстіндегі тіл екендігінің белгісі. Ол кітапқа көзқарастың өзгергеніне де біраз болып қалды. Алдыңғы жылы “Аз и Я” Мәскеуде басылды. Өткен жылы Болгарияда, Украинада шықты. Бакуде әзірбайжан тілінде 30 мың данамен жарық көрді. Бұл қазіргі кез үшін өте үлкен таралым. Айтқандай, осыдан біраз бұрын мен Рустам Ибрагимбековке Әзірбайжан атауының мағынасын түсіндіріп бергенім бар. Қытайлар “азебажень” деп албандарды атаған. Каспий теңізінің батыс беткейі ІІ-V ғасырларда Албания делінген. Мұның өзі Ұлы Жібек жолының бойында жатқан ол жерге түркілердің, бұрын айтылып жүргендей, ХІ ғасырда емес, ІІ ғасырда барғанын көрсетеді.
– Сіздің түркологиялық еңбектеріңіз көшпенділер мәдениетін көтермелей көрсетеді деген де пікір бар. Бұған не айтар едіңіз?
– Мәдениеттің ең басты құрамдас бөліктері қатарында поэзия мен музыка аталуға тиістігі талассыз. Бұл талассыз болса, онда түркі халықтарының дәл осы поэзия мен музыкада ешкімге дес бермейтіндігі тіпті талассыз. Өмір сүру салтына байланысты айтсақ, мысалы, ең таза музыка ХІХ ғасырға дейін көшпелі өмір салтын сақтап келген халықтарда екендігі даусыз. Ал отырықшылыққа ауысқан түркі халықтарында музыка көбіне сөздің немесе бидің сүйемеліне айналып кеткені белгілі.
Көп нәрсе қалай түсіндіруге байланысты. Батыстағы әдебиетте ғұндар талай уақыт бойы жабайылықтың баламасындай болып бейнеленді. Ақиқатында сол замандағы герман тайпалары әлеуметтік, мәдени дамуы жағынан Еуропаға келген ғұндардан көп төмен тұрған. Германдықтар ғұндардан тұтас дүниетаным жүйелерін қабыл алған. А.Плетнева сияқтылардың көшпенділерге мәдениет жат деген сөзінің түкке тұрғысыз екендігін тек Эрмитаждағы скиф алтын өрнектері-ақ даусыз дәлелдей алады. Ал олар классикалық көшпенділер ғой.
Көшпенділер сөздің толық мағынасында мемлекет құрмаған деген де жай нәрсе. Әдеби жазба тіл – мемлекеттіліктің басты белгісінің бірі. Орхон мен Енисей бойларында сонау VІІІ ғасырда тасқа қашалған жазулардың тілі қандай ғажап десеңізші! Әрі икемді, әрі қуатты тіл, ең кернеуі мол сезімдерді, поэтикалық ойдың ең нәзік нақыштарын жеріне жеткізіп айта білетін тіл! Еуропа мен Азиядағы талай отырықшы халықтар ол заманда мұндай байлыққа қол жеткізбеген болатын. Көшпенділер тіпті сол Орхон-Енисей жазбаларынан басқа ештеңе жасамаған болса да, әлем мәдениетінен ойып тұрып өз орнын алар еді. Түркі көшпенділерінің жазба ескерткіштерінің аз сақталуына ислам дінінің салқыны тиді деп санаймын өз басым. Сына жазуының жәдігерліктері мұсылман дінінің ықпалы жетпеген жерлерде – Алтайда, Сібірде, Моңғолияда ғана сақталғаны тегін дейсіз бе? Тегін емес. Діни фанатиктер тасқа түскен “бөтен” жазуларды жойып жіберіп отырған.
Ежелгі түрк тілі Орхон-Енисей мәтіндерінде ғана, басқа мәтіндер жоқ, ал бұл мәтіндер оғыз-қарлұқ тілдерінің нормаларына сай деген ұғым бар. Түркологиядағы догмалардың біреуі осы. Кейбіреулер осыдан шығарып, ол заманда қыпшақ тілдері болмаған деуден де тайынбайды. Олар қыпшақ тілдері оғыз тармағынан өрбіген дегенді айтқысы келеді. Сонда қыпшақ тілдерінің жасы біздің заманымыздың орта ғасырларынан бері қарай есептелетін болып шығады. Ал дұрысында, қыпшақ және оғыз тілдерін салыстырып қарасаңыз, ежелгі оғыз тілді жәдігерліктерден ап-айқын кипчакизмдерді көресіз, олар грамматикадан да, лексикадан да танылып тұрады, мұның өзі екі тілдік бұтақтың да орхон-енисей жазбаларынан көп бұрын болғанын әрі бір-бірімен байланыстылығын айқындайды.
Көшпенділерді, көшпенділікті мен орынсыз көтермелей сөйлеген емеспін. Менің мақалаларымда, кітаптарымда көшпенді өмірдің кері кетіретін тұстары да жазылған. Мұның алдындағы сұраққа қайтарған жауабымда 1929 жылғы энциклопедиялық сөздікте қазақтардың саны 6 миллионнан астам деп көрсетілгенін, арада он-ақ жыл өткенде 2 миллионға түскенімізді айттым ғой. Ал сол кезде өзбектер 4 миллионның маңайында болатын. Қазір өзбектер 26 миллионнан астам. Олар аштықтан дәл біздей қырылған жоқ. Өйткені, отырықшылыққа ерте көшіп, жерді еміп үлгерген еді. Біз 30-шы жылдардағы сол ойранды айтқанда Сталин мен Голощекиннің қолдан жасаған ашаршылығымен қатар жартылай көшпенді экстенсивті мал шаруашылығы жиырмасыншы ғасырда экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып шыққанын да айтуға тиіспіз. Өкінішке орай, ғалымдарымыз да, саясаткерлеріміз де ол аштықтан тиімді тағылым алған жоқ. Мал шаруашылығы экстенсивті сипатта жүргізіле берді. Тың игеру басталып, ең құйқалы жерлерге егін егілген кезде мал шаруашылығы шөлейт, жартылай шөлейт аймақтарға ысырылып кетті. Қазақтардың жағдайы қайтадан қолдан нашарлатылды. Осы айтқанымның өзі көшпенділік атты құбылысқа диалектикалық тұрғыдан қарай алатынымды көрсетеді деп ойлаймын.
Қазақтардың көшпенді өмірден сақталып қалған кеңдігі, көнтерілігі, жұрттың бәрін өзіндей көретін қасиеті еліміздегі тұрақтылықты сақтауға әсер етіп отырған шешуші факторлардың бірі. Астанада, Еуразия университетінде Әбіш Кекілбаевтың 70 жылдығына арналған конференцияда сөз сөйлегенімде Толстой туралы айттым. Тургенев те, Бунин де, Паустовский де стилист ретінде Толстойдан шеберірек болуы мүмкін дедім. Бірақ, Толстойдың әлемге қарайтын нүктесі биікте, сондықтан ол өмірді, адамдарды басқаша көрген дедім. Толстой әлемді “біздер” және “бөгделер” деп бөлмеген. Толстой үшін Наполеон да, Қажымұрат та бөгделер емес, өзінің артықшылығы мен кемшіліктері бар кәдімгі адамдар. Әлемді “біздер” және “бөгделер” деп қарастыратын жазушылар өмірге окоптан көз салады. Ал окоптан, амбразурадан адамдарды емес, тек дұшпандарды ғана көре аласың. Толстой – бір-біріне жат халықтар болмайтын болашақ адамзатты дайындаған жазушы. Қазақтар нағыз толстойшыл халық. Қазақтар бәріне далалық перспективадан, алыстан, кеңінен қарай алады, сондықтан да көбірек, кеңірек көре алады. Қазақтар үшін жек көретін халық болуы мүмкін емес, қазақтар үшін жат ұлт болуы мүмкін емес. Өйткені, тұтас халықтың, тұтас ұлттың жаман болуы, жат болуы атымен мүмкін еместігін біз жақсы білеміз. Абайдың “Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” деген сөзін халқымыздың әр перзенті ұдайы жадында ұстауға тиіс.
– Сіздің біраз уақытыңыз, біраз уақытыңыз емес-ау, талай жылдарыңыз қоғамдық, нақты айтқанда, депутаттық қызметке арналды. СССР халық депутаты ретінде ең көп шұғылданған мәселеңіз ұлтаралық қатынастар болды дей аламыз. ТМД кеңістігінде, өзіміздің елімізде осы мәселе қалай шешім табуда деп санайсыз?
– Кезінде бір газетке берген сұхбатымда азаттық алауын оқ-дәрі қоймасында отырып тұтатуға болмайды дегенім бар еді. Кеңес Одағы ұлтаралық проблемалардың оқ-дәрі қоймасын еске түсіретін. Ұлттық идея кейбір кеудемсоқ саясаткерлердің қолында билік үшін күрестің құралына айналып, тарихи, рухани, әлеуметтік және экономикалық факторлардан бөлек қарастырылған кезде деструктивті, қиратқыш күшке ие болды. Гамсахурдианың “Грузия грузиндер үшін” деп ұран тастауы мұң екен, Абхазияның, Оңтүстік Осетияның, Аджарияның проблемалары андыздап шыға келді. Молдова реформаторлары жазуды латиницаға аяқ астынан ауыстырғанда халықтың 40 пайыздайы, негізінен өнеркәсіпті қалалардың тұрғындары, өздерін елдің толыққанды азаматтары сезінуден қалды, сөйтіп Приднестровье, гағауыз проблемалары пайда болды. Бостандықта өмір сүре білу бодандықта өмір сүруден оңай емес. Оны Тәжікстан трагедиясы да көрсетті. Сталиндік репрессия мен соғыс жылдарында тәжіктер екі жүз мыңның маңайында адамынан айырылған екен, ал жақ-жақ болып президенттік таққа таласқан азамат соғысында үш жүз мыңнан астам адамынан айырылыпты. Миллионға жуық тәжіктің бет-бетіне босып кеткені тағы бар. Ресейде де әуелде демократияның бар қызығын көріп қалғылары келіп, облыстарда, қалаларда губернаторларды шетінен сайлай бастады. Сол-ақ екен, сепаратизм белгілері бой көрсетті. Ал бұл кез келген ел үшін, әсіресе федеративті ел үшін қауіпті нәрсе. Путин келісімен облыстардың басшылары тағайындалатын тәртіп енгізілді. Онда тіпті автономиялық құрылымдардың президенттерінің кандидатураларын Кремль ұсынады қазір.
Жаңағы мен айтқан елдердің көбі негізінен бірұлтты елдер. Осыдан Қазақстандағы ұлтаралық қарым-қатынас мәселесінің тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қандайлық күрделі болғанын шамалай беріңіз. Бұғанасы бекімеген жас елді түрлі саяси күштер жан-жағынан жұлқылап жатқан кезде Нұрсұлтан Назарбаев бүкіл жауапкершілікті өз мойнына алып, президенттік билік жүйесінің артықшылықтарын орынды пайдалана білді. Президенттің сол жылдарда елдегі жағдайды қуатты қолында қалай ұстап тұрғанын мен жақсы білемін. Оған өзім куәмін. Мен Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстандағы саяси тұрақтылықты сақтап қалу ісіне қосқан үлесін өте жоғары бағалаймын. Бүгінде саяси тұрақтылық қоғам дамуының басты шарты екенін еліміздің барлық азаматтары жақсы түсінеді. Мен мұны тәуелсіздік жылдарындағы ең басты жетістігіміз дер едім. Толеранттылық пен келісімге келе білудің орталықшыл қағидаты кезінде Назарбаевтың “Әділеттің ақ жолы” кітабында мәлімделген болатын. Көпэтносты, қайшылықты ортада Мемлекет басшысынан еуразиялық үдерістің мәнін танытатын интеграция қағидатын дәйекті жүзеге асыру орынды күтілген-ді. Халықтық көкейге қонымды ойдың жеткізушісі болу, келісімге келтірудің шебері болу, көпқырлы қоғамда қандай да бір жақтың сөзін сөйлемей, көпшіліктің сөзін сөйлеу Нұрсұлтан Назарбаевтың қолынан келді. Айқастан биік тұра білу ұстанымы адамзаттың ұлы жазушыларын ерекшелендіріп көрсеткен. Мысалы, Толстой сондай болған. Мұндай мысалдар аз емес. Айқасқа жол бермеу ұстанымы ХХ ғасырдағы ұлы саясаткерлерді ерекшелендіріп тұрған. Мұндай мысалдар аз.
Күрделі, өтпелі кезеңдерде билік басында тәжірибелі, кәсіби саясаткерлер тұруға тиіс. Нұрсұлтан Назарбаев ауылдан шығып, қол еңбегі мен ой еңбегін қатар ұштастырған, комсомол жұмысының да, партия жұмысының да мектебінен өткен, көпұлтты ұжымдарда еңбек еткен, советтік кезеңнің барлық мансаптарының биігіне жеткен адам. Мен Назарбаевпен 40 жылдан бері достық қарым-қатынастағы адаммын. Келіспей қалған тұстарымыз бар, бірақ кетіскен тұстарымыз жоқ. Ешкім де біз екеумізді араздастыра алмады ақыры. Сондықтан мен Назарбаевты дәйім қолдаумен келемін. Елбасымызды мақтаныш етемін.
Нұрсұлтан Әбішұлын талай жағдайларда көрдім. Қорғаныс министрі Д.Язов пен Атом энергетикасы мен өнеркәсібі министрі В.Коноваловтың Семейде қосымша үш сынақ өткізу жөніндегі ұсынысына Горбачев қолдау көрсеткенде Назарбаевтың: “Только с согласия Верховного Совета Казахской ССР” деп жазғанын білемін. Сонда республика басшысы республика Парламенті ендігі жерде ешқандай сынаққа келісім бермейтініне сеніп отыр. Одақ Президентімен ашықтан-ашық жанжалдасып жатудың қажеті қанша? Ең бастысы түпкі нәтиже ғой.
Қазақстанның тұңғыш Президентінің қызметіне түпкілікті бағаны, әрине, тарих береді. Болашақ ұрпаққа тұңғыш Елбасының қызметін бағалаудың үлгісін бүгінгі замандастары көрсетуге тиіс. Нұрсұлтан Назарбаевтың алдағы 70 жылдығы елдігімізді, мемлекеттілігімізді байыптау, пайымдау тұрғысынан өткізілгені жөн болады деп ойлаймын.
– Сіздің атыңызға ұлтаралық қатынастар, тіл проблемалары жөніндегі пікірлеріңізге байланысты сын пікірлер жиі айтылып жатады. Сіз ол пікірлерге қалай қарайсыз?
– “Аз и Я” жарияланған кезде мені ұлтшыл етіп шығарған. “Москва”, “Молодая гвардия”, “Знамя” журналдарында кітабымды орысқа қарсы еңбек деп бағалаған. СССР Ғылым академиясының жабық мәжілісі шақырылып, академигі бар, корреспондент-мүшесі бар, ғылым докторы бар 49 адам табандатқан 10 сағат бойы сөз сөйлеп, Сүлейменовті шектен шыққан ұлтшыл етіп көрсеткен. Мойныма жұрт ұмыта бастаған “пантюркист” деген айыпты да тағып жіберген. Тепкіге түскелі тұрған жерімнен Димекеңнің Брежневке кітабымды апарып беруі, Бас хатшының бір ауыз қолдау сөзі құтқарып қалған. Желтоқсан оқиғасы кезінде одан да асырып түсірді. Сол күндерде Мәскеуге жөнелтілген қағаздардың бірінде тіпті “Сүлейменов автоматты асынып алып, орыс балабақшаларына барды” деген сұмдыққа дейін жазған. Енді қазір мені интернационалист болғаным үшін сынап жатыр. Иә, мен интернационалистпін. Абай – интернационалист. Шоқан да интернационалист. Әсіресе, мына жаһандану жағдайында мұндай сана қалыптастырудың мәні арта түседі. Жалпы, моноэтносты елден полиэтносты елдің өзіндік артықшылықтары да болады. Мемлекеттің өз ішінде этностардың қатар өмір сүру мәдениетін қалыптастыру арқылы біз олардың дәйім ықпалдастығына, сөздің жақсы мағынасындағы бәсекелестігіне қол жеткізіп, дамуға соны серпін бере аламыз. Өзге этностармен жарысу ахуалының өзі халықты бәсекеге қабілетті ете түседі.
Тіл туралы ауызша берілген сұхбаттарымдағы кейбір онша дәл айтылмаған пікірлеріме қарап мені қазақ тіліне жанашыр еместей сөйлейтіндерге жаным ашиды. Сөздің де қисыны болуы керек қой. Сонау 1984 жылы Жазушылар одағында қазақ тілін қорғауға арналған ең бірінші жиынды ұйымдастырған Олжас Сүлейменов емей, кім еді? Оған қатысқан адамдар, құдайға шүкір, арамызда жүр ғой. Мен тек қазақтардың соңғы ғасырда тарихтың өзі қолға әкеліп түсірген қымбат қазынасынан – орыс тілін баршамыз толық игергендігімізден бас тартпағанын қалаймын. Олай болмайтынына сенемін. Олай болмайтыны былай тұрсын, қазақтардың келешекте үш тілді қатар меңгерген халық болатынына сенемін. Егер қолға алынған бағдарлама ойдағыдай жүзеге асырылса, онда таяудағы оншақты жылдың өзінде біздің жастарымыз қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде емін-еркін сөйлеу арқылы бүкіл әлемнің білім байлығына есік ашады деп білемін. Мұның өзі мемлекетті болашақта миллиондаған долларлық шығындардан құтқаратынын да ескеру керек. Орысша, ағылшынша оқымайтын халыққа мына үшінші мыңжылдықта қаншама ғылыми әдебиетті қазақшаға аударып беруге тура келетінін ойласаңыз жаныңыз түршігеді. Ал әрбір адам, әсіресе қазіргі жас адамдар ерінбесе, ыждаһат танытса болды – сол мыңдаған кітаптардың бәріне қолын тікелей жеткізе алады. Аудармасы дұрыс па екен деп күмәнданып жатпай, түпнұсқадан оқи алады. Халқымыздың орыс тіліндегі, ағылшын тіліндегі Интернетке еркін енуінің өзі интеллектуалдық өсуімізге қандай өріс ашатынын дәлелдеп жатудың қажеттігі жоқ. Жаһандануға бейімделу дегеніміз осы. Жаһандануға қарсы күресу дегенді айтып жүргендердің сөзін де, өзін де тек аяу керек. Сөздің реті келгенде айтайын, мен алфавитімізді латиницаға ауыстыруға да қарсымын. Өзбектер мен түркімендердің содан озып кеткенін қазірше көре қойған жоқпын. Әзірбайжандардың жөні басқалау. Олар түріктердің латиницасын сол күйінде ала салды. Өйткені, әзірбайжан мен түрік тілдері бір топқа – оғыз тобына жатады, айырмашылығы шамалы. Латиницаға көшеміз деп әуре-сарсаңға түссек, қазақ тілін қазіргі білетін жазуының өзімен үйрене алмай жүрген қазақтарды тіпті тілден алыстатып тынуымыз мүмкін. Бәлкім, сол алфавитпен мамандар үшін бірер басылым ашып қоюдың, сол арқылы латиницаның мүмкіндігін, қажеттілігін жылдар бойы байқап көрудің артықтығы болмас. Бұл асығыс шешетін мәселе емес. Сонан кейін айтатын тағы бір жай бар. Екі алфавит ұстанатын ел болмайды. Іргемізде Ресей тұрғанда Қазақстандағы орыс жұртшылығы кириллицаны қойып, латиницаға көше салады екен деп ойлаудың өзі кәдімгі балаңдықтың дәл өзі. Рас, әуелде қазақ алфавиті Интернетке келмейді екен, қазақша сайттар ашылмайды екен, қазақша мәтін электронды поштамен жіберілмейді екен дегендей қауіптер айтылған. Қазір оның бәрі шешілген. Бұл жағын да ескеру керек.
Кириллицаны өз алфавитіміз емес қой деп қуыстанудың тіпті жөні жоқ. Қазақтың алфавиті кириллицамен жазылатын орыс алфавитінің негізінде, соған қазақ дыбыстарын бейнелейтін жаңа әріптер қосу арқылы жасалған. Әлемде төл алфавиті бар елдер қазір өте аз. Қытай, араб, грузин, армян сияқтылар ғана. Қалған жұрттың бәрі ортақ алфавиттерді пайдаланады. Балқан түбегіне Аспарух хан бастап кеткен бұлғарлар (олардың бір тобы Еділ бойымен жоғары өрлегенін, кейіннен татарлар атанғанын білесіз, Татарстанда Булгар деген қала да бар) сондағы славян тайпаларының жерін басып алды да, саны аз болғаннан кейін өздері ассимиляцияға түсіп кетті, бірақ жаңа жерге түрктің сына жазуын ала барды, ол жазу кейін болгар жазуы аталып кетті. ІХ ғасырда Балқан түбегі христиан дініне көшкенде Кирилл мен Мефодий сол жазуды грек редакциясына түсірді. Сондықтан кириллицаны мен біздің ортақ түрк-славяндық мұрамыз деп санаймын.
– Кітап оқудың азайғаны біздің бәріміздің жанымызды ауыртады. Әлемдік тұрғыдан, Эйфель мұнарасының биігінен осы проблемаға қалай қарайсыз?
– Эйфель мұнарасының биігінен… Қызық болғанда, мен сол мұнараға 1961 жылдан кейін қайтадан көтерілген емеспін. Ал нақты сұраққа келсем, менің өзімнің қыздарымның да классикалық әдебиетті негізінен сол шығармалардың экрандалған нұсқалары арқылы білетіні қинайды. Өткен жылы Ресей теледидарындағы (Парижде ОРТ көрсетеді) бір хабардан елдің ересек халқының 40 пайызы жыл бойында бірде бір кітап оқымайды деген мәліметті естідім. Қазақстандағы жағдай одан жақсырақ деп ойламаймын. Қазір жұрт кітап десе Интернетті алға тартатын болып алған. Ал Жапонияда кейінгі кезде жұрт бұрынғыдан көбірек оқи бастапты, кітаптардың таралымы көбейіпті. Өйткені ондағылар компьютер ұлттың көзін нашарлатады деп тоқтам жасаған. Қазір елеулі шығармалардың бәрі, бүкіл классика Интернетке салынғаны рас, бірақ оларды экраннан оқып тауысу шынында да көзге қатер. Кітап оқу арқылы адам бүкіл адамзатпен тілдесе алады. Бүкіл адамзаттың мыңдаған жылдар бойы жинаған даналығын бойына сіңіре алады. Әсіресе, көркем әдебиеттің жөні бөлек. Ол сезім мәдениетін, ой мәдениетін қалыптастырады, адамның қабілетін шыңдайды, талантын оятады. Әйтсе де осы көркем әдебиетке байланысты бір қызық жай бар. “Жоғалсын цензура!” дедік. Жоғалды. Жоғалып еді, енді өзіміз абдырап қалдық. Бәрін жазуға болады, бірақ не жазарыңды білмейсің! Сөйтсек, нағыз әдебиет тек күрес жағдайында, цензурамен, мемлекеттің қысымымен текетірес жағдайында ғана толыққанды дами алады екен. Совет заманындағы цензура тіпті әдебиеттің астарлы ойлы, қат-қабатты, күрделі болып келуіне әсер етті ме деймін.
Біз оқырман халық ретінде қалыптасып қалып едік. “Жұлдыздың” таралымы 250 мыңға жақындаған болатын. Қазақ романдары 50-60 мың данамен тарайтын. “Жазушы” мен “Жалын” деген екі баспамыз жылына 20 миллион дана кітап шығаратын. Әр үйде дерлік жеке кітапхана болатын. Сол халық қайтадан көрермен халыққа, тыңдаушы халыққа айналып барады. Мықты әдебиетті мықты оқырман ғана қалыптастырады. Бүгінгі әдебиеттегі тоқыраудың басты себебі – оқырмандардың тоқырауы. Сұраныстың азаюы. Бұл айтқаным таралымы 160 мыңдық “Егемен Қазақстан” арқылы қазақ жұртына барынша кеңінен жетсін деп отырмын. Біздің ағайындар ауыз ашса кітаптың қымбаттығын айта береді. Кітаптың жанында түкке тұрмайтын нәрселерге ақша аямай жатамыз. Қазақ халқының өсуі үшін қазақ тілінің өсуі керек. Қазақ тілінің өсуі үшін қазақ әдебиеті өсуі керек. Қазақ әдебиетінің өсуі үшін оның таралымы өсуі керек. Оның таралымы өсуі үшін қазақ әдебиетін қадірлейтін, оқитын адамдардың қатары өсуі керек. Дүкеннен қазақ кітаптарын сатып алу арқылы-ақ сіз қазақ тілінің өсуіне көмек көрсете аласыз. Кітабы молынан тараса, өз шығынын ақтаса, баспаға табыс түсірсе, авторы қаламақы алады, тұрмысын түзейді, көңілі көтеріледі, жаңа шығармаға кіріседі, шабыттана кіріседі. Талантты жазушының қаламынан шыққан кітап тілді байытады, тіл елді байытады.
Кез келген елдің шығармашылық әлеуеті бүгінде экономикалық көрсеткіштерден ғана танылмайды. Елдің әлеуеті кітап өнімдерінің санынан да, сапасынан да көрінуі керек. Әсіресе, әдебиетінен. Шекспирі жоқ елдің Ньютоны да болмайды. Осыны ұмытпайықшы!
– Сіздің кезінде “Қазақфильмнің” бас редакторы, кейін Қазақстан Кинематографистер одағының басшысы, кейін Мемлекеттік кинокомитеттің төрағасы болғаныңызды білеміз. Бірнеше фильм сценарийінің авторысыз. Өміріңіздің сол белесі, кинода өткен жылдардың тағылымы, қазіргі қазақ киносының хал-ахуалы туралы не айтар едіңіз?
– Кинода өткен жылдарымды елжірей еске аламын. Шәкен Айманов киностудияның көркемдік жетекшісі, мен бас редакторы болып тұрған жылдарды қалайша сағынбайын? Шәкен Кенжетайұлы менің сценарийім бойынша “Атамекен” фильмін түсіргенін қалайша мақтаныш етпейін? Сол жылдардағы “Көксерек”, “Қараш-Қараш”, “Қыз Жібек”, “Атаманның ажалы” сияқты фильмдердің бәріне тікелей қатысым болған. “Қыз Жібектегі” Төлегеннің ақбоз атының ер-тұрманы менің өзімдікі еді. Үйден алып келгенмін. Мемлекеттік кино комитетінің төрағасы қызметінде жүргенімде Мәскеудегі таныстарымды пайдаланып, сондағы атақты режиссерлердің оқу тобына талантты жастарымызды орналастыра алғанымның арқасында кейіннен қазақ киносына “жаңа толқын” деп аталған тегеурінді лек қосылғанын да мақтаныш етемін. Кейіннен белгілі бір себептермен кинодан қол үзіңкіреп қалдым. Соңғы жылдардағы жазғаным – “Махамбет” фильмінің сценарийі. Оның қалай шыққанын көрермен қауым бағалап жатқан болар…
Қазақ киносының қазіргі деңгейі көңіл көншітерлік. Мемлекет тарапынан қаржы жеткілікті бөлініп жатыр деп ойлаймын. Бір ғана “Көшпенділерге” бөлінген қаржы мен Кинокомитеттің төрағасы болып тұрған кезде бір жылда бүкіл кино өндірісіне бөлінетін қаржымен бірдей екен. Айтқандай, мен сол “Көшпенділер” сәтсіз шыққан деп санайтындарға қосылмаймын. Негізінен жап-жақсы фильм. Жоғары кәсіби деңгейде түсірілген. Әсерлі сценалары жеткілікті. Бәріміз тым талапшыл, тым талғамшыл бола қалып, түкке тұрғысыз дүниедей етіп жібердік. Әлемдік прокатта мол ақша түсірмегенін айтамыз. Қазірше әлемдік прокатта қазақ киносының қандайының да мол ақша түсіруі мүмкін емес. Әлемдік прокатқа қазақ киносының кіруіне, орнығуына, басқа жұрттардың “Мынау қазақ киносы екен. Яғни, жақсы фильм. Бару керек, көру керек” деген пікірге келуіне әлі талай жыл бар. Киноиндустрияның өз заңы осындай. Онымен санаспай болмайды.
Ұлттық кинематографта түсіріліп жатқан фильмдердің санының өзі қуантады. Сан сапаға айналмай қоймайды.
– “Невада-Семей” қозғалысын, Қазақстан халық конгресін басқарған жылдарыңызда саясатпен, қоғам өмірін демократияландыру мәселелерімен көп айналыстыңыз. Еліміздегі демократияның қазіргі деңгейі жайында қандай пікірдесіз?
– “Саясат – мүмкін нәрсені жүзеге асыра білу өнері” деген сөз бар. Ана бір жылдары Солженицын Америкадан келді. Келе салып, оңды-солды ақыл айта бастады. Шығыс славяндардың басын қалайда біріктіру идеясын көтерді. Соның салдарынан Украина Ресейден алыстай түсті. Қазақстан да тіксініп қалды. Саясатта жүрген ұзақ жылдарым мені нақты мақсаттарға ұмтылуға үйретті. “Демократияның бар мәні халық бекіткен заңдарды қатаң сақтау” деген Вольтердің сөзі дәл айтылған.
Қазақстанның халық конгресі партиясын басқарып тұрған жылдарымда менен “Сіздер президенттік билікке конструктивті, яғни сындарлы оппозиция болып табыласыздар ма?” деп жиі сұрайтын. Мен өтпелі кезеңде, материалдық өндіріс пен қоғамдық өмірдегі бей-берекетсіздік жағдайында күшті президенттік билікке балама жоқ екенін айтатынмын. Сындарлы оппозиция заңды президенттік билікпен қалайда тіресуден емес, жаңа, теңдестірілген мемлекеттік институттарды құруға септесетін азаматтық келісімге, заңнамалық бастамаларға барар жолды бірлесе іздеуден танылуға тиіс дейтінмін. Қазақстан халық конгресінің құрылтай съезі 1991 жылғы қазан айында өтті. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында біз бірқатар реформалармен келіспейтінімізді ашық айттық. Жекешелендірудің жаппай жүргізілуіне, колхоз, совхоздардың жаппай таратылуына қарсылық білдірдік. Көп ұсыныстарымыз қабылданған жоқ. Содан біз 1994 жылғы қазанда пленум өткізіп, өзімізді билікке конструктивті оппозиция деп жарияладық. Алайда, арада біраз уақыт өткеннен кейін мен артық оппозициялық белсенділік қоғамдағы ахуалды тұрақсыздандыруға соқтыруы мүмкін екенін түсіндім. Оған ешқашан, қандай жағдайда да баруға болмайды. Сөйтіп, бағытымызды өзгерттік. Атқарылып жатқан игі істерді атымен ауызға алмау, қолдағы барды бағаламау тіпті жөнсіз болар еді. Өкінішке орай, біздегі қазіргі оппозицияға осы тән. Ап-айқын нәрселерді мойындамау, бадырайып тұрған нәрселерді көрмеу, биліктің қызметінен іліп алар ештеңе таппау оппозицияның сөзін өтімсіз етіп отыр. Қазақстанға барған сайын біздегі кей газеттердің соншама бейпіл сөйлейтініне қайран қаламын. Ондайды мына Парижде де оқи алмайсың. Ресейде де билікке дәл бұлайша ауыз салуды кездестіре қоймайсың. Кез келген нәрсенің шегі болуы керек қой. Әрине, оппозиция атаулының бәрін биліктің қас жауындай көру дұрыс емес. Назарбаев осыны айтып та жүр. Оппозиция – қоғам дамуының міндетті шарты. Демократиялық даму жолына түскен кез келген қоғам саяси пікірталасқа бой үйретуге тиіс. Билік қалайда сыналмай қоймайды. Қазақстандағы билік те сыналып жатыр, сонысымен де еліміз бүкіл әлемнің көз алдында демократиялық мемлекет ретінде орнығып отыр. Бізді Еуропадағы Қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалыққа жеткізген көп факторлардың бірі де осы. Сонымен, ойымды түйіп айтсам, Қазақстанда демократиялық үдерістер ойдағыдай жүріп жатыр деп санаймын.
– Бұл сұхбатта сіздің “Язык письма”, “Тюрки в доистории” деген іргелі еңбектеріңізге қатысты сұрақ қоймай отырмын. Сіз осы және басқа кітаптарыңыз енген жеті томдығыңызды маған 2004 жылғы желтоқсанда Мәскеуде, Ресей Мәдениет қорында “Сауытбек ініме” деп жазған қолтаңбаңызбен сыйлап едіңіз. Олар жөнінде газет сұхбатында қамтып айту мүмкін де емес. Дегенмен, талай жылдан бері айтылып келе жатқан “1001 сөз” атты сөздігіңіздің жайын сұрамай тұра алмайтын сияқтымын. Ол жұмысыңыз қашан бітуі мүмкін?
– Этимология – менің өмір бойғы әуестігім. Онымен күн-түн демей айналысуға дайынмын. Сіз айтқан сөздікке кіріскеніме 40 жылдан асты! Оның басты тақырыбы – орыс тіліндегі түркизмдер. Пушкин сөздердің мағынасын түсіндіре алсақ, әлемді жаңылыстарының жартысынан айыра алар едік деген болатын. Этимологияның мән-маңызын бұдан дәл айтқан ешкім жоқ. Тіл – этностардың тарихи жолда тоғысуы, табысуы туралы таным-білімнің ең шыншыл шежіресі. “1001 сөз” кітабы уақыт өте келе тың тұрпатты тілтанудың негізіне айналады деп жақында ғана берген бір сұхбатымда айтқанмын. Сол сөзімді қайталағым келеді. Сөздіктің алғашқы томын биыл немесе келесі жылы жариялаудың сәті түсетін сияқты. Жалпы, жұмыстың қашан бітетінін айту қиын. Өмірімнің басты кітабы “1001 сөз” болатынын сезгендіктен де асығуымның жөні жоқ.
– Олжас Омарұлы! Қоғам талқылауына ұсынылған “Қазақстанның ел бірлігі доктринасының” жобасы негізінен қолдауға ие болды. Сонымен бірге жобаның әртүрлі қағидалары сын тезіне де салынып жатыр. Сіздің пікірлеріңіз де сан саққа жүгіртілуде. Доктринаның жалпы қажеті жоқ еді деп жүргендер де бар. Осы жөнінде не айтар едіңіз?
– Неге қажеті болмасын? Бүкіл дүниеде Қазақстандай көп тілді, көп дінді елдің осындайлық сүттей ұйып отырғаны, аталарымыз аманат етіп кеткен дәстүрлі достықты сақтай білгені, әлемдік және дәстүрлі діндердің үш бірдей съезін өткізуге қол жеткізгені үлкен қызығушылық туғызатыны рас па? Рас. Қазақстанның ЕҚЫҰ төрағасы биігіне көтерілуіне біздің еліміздегі ұлтаралық қарым-қатынастардың нағыз өркениетті сипатта қалыптасқаны да әсер еткені рас па? Рас. Қазақстан Ұйым төрағасы ретінде өз еліндегі бірлікке жету моделін ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттердің назарына ұсына ала ма? Ұсына алады. Ол жағын айтпағанның өзінде, өз елімізде осы істе жинақталған тәжірибені қорытудың, ел бірлігін алдағы кезде де нығайта түсудің жолдарын белгілеудің ешқандай артықтығы жоқ. Мұның өзі біздің мемлекеттілігіміз идеологиясының ең маңызды бөлігі. Жобаның қазақша нұсқасындағы аты барынша дәл шыққан. Бізге бәрінен бұрын ел бірлігі керек. Мен жақында берген бір сұхбатымда: “Алғашқы жиырма жылдықта бірлікті сақтай алғанымыз – халқымыз бен тұңғыш Президентіміздің басты жетістігі” деп айттым. Сол сөзімді сізге де қайталаймын. Оның қандай қиындыққа түскенін мен жақсы білемін. Ел бірлігі ұғымы қоғамдық санаға қазіргіден де берік сіңірілуге тиіс. “Ел бірлігі доктринасы” – мемлекет тұтастығының идеологиясы. Ондай құжаттың қажеттігі жоқ деу тіптен ретсіз. Доктринаның жобасы қазақ халқының мүдделеріне нұқсан келтіреді, қарама-қайшы дейтін сөздердің атымен жөні жоқ. Олай болуы мүмкін емес. Чеховтың бір кейіпкерінің: “Этого не может быть. Потому что этого не может быть никогда” дейтіні бар. Өзін өзі сыйлайтын кез келген мемлекеттегі билік сол мемлекеттің негізгі ұстыны болып табылатын халықтың мүддесіне қайшы қадамға бармайды.
Доктрина жобасын сынға алу керек. Онда жеріне жеткізе жазылмаған тұстар бар. Бірақ доктрина жобасын онда айтылмағанды айтылғандай етіп көрсетіп, әдейі бұрмалап сынаудың, сөйтіп жұртшылықты шатастыруға тырысудың керегі жоқ. Мысалы, кейбір авторлар доктрина жобасы “қазақстандық ұлт” идеясын өткізуге құрылған деуден тайынбады. Ал онда мұндай тіркес атымен жоқ! Атымен жоқ екендігі дәлелденіп еді, енді “өйтіп ашық жазбағанмен құжаттың астарлап айтары осы ғой” деуге шықты. Негізінде, бұл мәселе әлі ұзақ талқылануға тиіс. Ал “этнос”, “халық”, “ұлт” ұғымдарының төңірегінде ойланатын, толғанатын жайлар жеткілікті. Энциклопедиялық сөздікте “этнос” ортақ өзіндік санаға және өзіндік атауға, шығу тегі мен мәдениетіне ие адамдардың тарихи тұрғыдан қалыптасқан тобы деп түсіндіріледі. “Халық” сөзіне “этностық қауымдастық” деген түсінік берілген. “Ұлт” сөзінің мағынасы “белгілі бір мемлекеттің барлық азаматтарының этностық тиесілігіне қарамастан саналатын жиынтығы” делінген. Яғни, бұл ұғымдардың өзінің белгілі бір баспалдақтары бар. Мемлекет негізі – ұлт. Жер бетінде мыңдаған этностар бар. Солардың екі жүзге жуығы ғана мемлекетке атын беретін ұлттарға айнала алған. Басқаларға ондай бақыт әлі тимеді. Олардың арасында ірі этностар да көп. Мысалы, курдтарды алайық. Ресми мәліметтердің өзінде олардың саны 1995 жылы 18 миллионнан астам болған делінеді: Түркияда 6,5 млн., Иранда 5,5 млн., Иракта 4 млн., т.б. Осындай көп халықтың бір туын тігетін алақандай өз жері жоқ, өз елі жоқ. Ол курдтардың өзгелерден әлсіздігінен емес. Қалыптасқан тарихи жағдай оларға ұлтқа айналуға мүмкіндік бермеді. Ал біз ұлтқа айнала алдық. Ұлт – биік ұғым, тарихи категория. “Абай тілі сөздігінен” сіз “ұлт” сөзін таба алмайсыз. Абай заманында ондай ұғым болған жоқ. Жалпы, феодализм кезінде ұлттар қалыптаспайды. Маркстің ұлт салыстырмалы түрде алғанда жаңа құбылыс, ол капитализмнің көрігінде шыңдалып шығады деген сөзін әлі ешкім терістей алған емес. Қазақстан атты мемлекеттің барлық тұрғындарын ортақ ұлттық сана біріктіретін күн келеді. Мен оған сенемін. Бұл не деген сөз? Бұл Қазақстанды мекен еткен барша жұрт территориясының, экономикалық өмірінің, мәдениетінің, тілінің, ерекше өзіндік санасының ортақтығын қалыптастыру барысында біржола бірігеді деген сөз. Бізде қазірдің өзінде осы белгілердің ортақ тілден басқаларының бәрі толықтай бар. Доктрина жобасы барлық қазақстандықтардың болашақта мемлекеттік тілді меңгеруі міндетті екендігін көрсетеді. Түптің түбінде солай болады да. Қазақстанда ел бірлігін қазіргіден де берік ету үшін қолайлы ахуалдың бәрі дайын тұр. Қазақстандық орыстардың ресейлік орыстардан басқаша сипатта қалыптасқанына талай уақыт болды. Қазақстандық украиндықтар да сондай. Қазақстандық өзбектер де сондай. Олардың бәрі ең алдымен қазақстандықтар. Олардың бәрі Қазақ елінің азаматтары. Қазақстан – Қазақ елі деген сөз. Ел – “мемлекет” сөзінің синонимі. Сондықтан менің “Қазақстан” атауын “государство казахов” деп түсіндіруімде онша қате жоқ. Қайта мен осылай деу арқылы елдің иесі, жердің иесі алдымен қазақтар екенін бадырайтып айттым. Енді осы жерде соны түсіндіруге мәжбүр болып тұрмын. Мен бұлай дегенде өз атыма түрліше сын айтып жатқан азаматтарға өкпемді білдірмек емеспін. Олардың бәрі де өзінше елдің қамын ойлап сөйлеп жатыр. Олар да менің ел қамынан басқа мақсат-мүддем жоқ екеніне сенеді деп ойлаймын.
Доктрина жобасы қоғамдық ойға қозғау салуымен-ақ қазірдің өзінде пайдасын тигізді. Оны талқылау, сонымен қатар қазір әңгіме болып жатқан баламалы тұжырымдаманың негізгі ұстанымдарын қарастыру барысында мемлекетімізді мығымдандыра түсетін тың тетіктер табылатынына сенемін.
– Ақпан айының аяғында Мәскеуде “ХХІ ғасырдағы халықаралық қауіпсіздік архитектурасы: Еуразияның жаңа концептілері” деген тақырыпта конференция өтті. Оны Ресейдің АҚШ және Канада институты, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Қорының жанындағы Әлемдік экономика және саясат институты ұйымдастырғанын, сонда сіздің баяндама жасағаныңызды білеміз. Баяндамаңызда не жайында айттыңыз?
– Мен онда басқа бір баяндамамның тезисін еске түсірдім. 1979 жылдың күзінде, Азия және Африка елдері жазушыларының Ташкентте өткен конференциясында айтқанымды. Ол кезде отарсыздандыру кезеңі іс жүзінде аяқталған еді. Қос құрлықтың қаламгерлері ұлт-азаттық қозғалыстарының белсенді қатысушылары мен көшбасшылары болғандықтан да ондай кездесулерде әңгіме әдебиет жайында ғана қозғалмайтын. Сол конференцияда мен отарсыздандырудың кейбір қорытындыларын шығаруға тырыстым, бұл кезеңде қолға тиген тәуелсіздік азаттық алған халықтарға аңсаған бақыттың орнына билік үшін бітпейтін де қоймайтын талас-тартыс, аштық пен кедейлік әкелген болатын. Ұлт-азаттық күресінің түпкі мақсаты тек тәуелсіздікке қол жеткізу деп ұғу қателік еді. Мен дамудың басқа формуласын – отарлық тәуелділіктен тәуелсіздік кезеңі арқылы саналы өзара тәуелділік дәуіріне өтуді жақтадым.
Тереңірек үңіле қарасақ, болашаққа баратын мұндай жол тек Азия және Африка елдеріне ғана жарамды емес екенін көреміз. Бүгін бұған көзіміз анық жетіп отыр. Бірде-бір халық абсолютті тәуелсіздікке қол жеткізген жоқ. Табиғатта абсолютті тәуелсіздік деген атымен болмайды. Табиғатта бәрі де бір-біріне тәуелді. Кез келген мемлекетте барлық ұлттар өкілдері өзара тәуелді. Жалпыға ортақ өзара тәуелділік заңы табиғатта баяғыдан бар, бірақ ол заңды біз өзіміз үшін жаңа ғана ашып жатырмыз. Егер алғашқы марксистер социумдағы таптардың бәрі өзара тәуелді екендігін пайымдағанда таптардың бірін бірі жоюын заңға айналдырған ілім дүниеге келмес еді.
Жаһандық қатерлердің табалдырығында тұрған қазіргідей кезеңде біз адам мен табиғат шынында да бір-біріне тәуелді екенін көруге, соған сенуге дайынбыз. Жалпыға бірдей өзара тәуелділікті ұғыну адамзатты қорғап қалатын планеталық, жалпыадамзаттық сана-сезімнің негізіне айналатын болады.
Міне, дәл осындай пайым әрбір ұлттық сана-сезімнің арқауына айналуға тиіс.
Қазақстан өзінің ЕҚЫҰ-дағы төрағалығы жылында да, әрқашанда да жаһандық қауіпсіздік архитектурасына сенімділік пен сұлулық сыйлайтын жалпыға ортақ өзара тәуелділік философиясын басшылыққа алатынына сенемін. Мәскеудегі баяндамамды осылай бітірдім. Әрине, бұлай дегенде мен бұл құрылымды Еуразияның әрбір мемлекеті өзінің ішкі өмірінің практикасымен нығарлай түсетінін, ал әр елдің ішкі өмірі абсолютті тәуелсіздік жолындағы күрестің ғасырлар бойы жинақталған дәстүрлерінің сарқыншақтарына толы болатынын жақсы ұғынамын. Бұған Доктрина жобасын талқылау барысындағы пікірталас кезінде көзіміз тағы жете түсті.
Жауабымды былай түйіндегім келеді – Шекспир трегедиялары сияқты кітаптар әдебиетте аз жазылды, оның есесіне Азия мен Африкада ХХ ғасырда қалам тербегендердің талайы өз халықтары трагедияларының авторларына айналды. Бұл үшін терең білім мен дара таланттың қажеттігі болған жоқ. Саяси Шекспирлер қатарына қосылғысы келетіндер ХХІ ғасырда да жетіп артылады. Мұны ұдайы есте ұстауымыз керек.
– Бұл айтқаныңызды Олжас енді тәуелсіздікке қарсы шығуға айналды деп түсіндіруге тырысатындар да табылуы мүмкін.
– Оны өздері білсін. Мен тек абсолютті тәуелсіздік болмайтынын, әр ел, әр ұлт өзгелермен санасуға тиісті екенін, нағыз тәуелсіздікке адамдардың, мемлекеттердің өзара тәуелділігін ескеру жағдайында ғана қол жететінін айтып отырмын.
– Әңгімеңіз үшін рахмет.
Сауытбек Абдрахманов / Егемен Қазақстан Газеті.
DK: http://www.egemen.kz/152.html 12 Наурыз 2010
Олжас Омарович Сулейменов
Олжас Омарович Сулейменов (каз. Олжас Омарұлы Сүлейменов; род. 18 мая 1936, Алма-Ата) — поэт, писатель-литературовед, общественно-политический деятель Казахстана, дипломат. Пишет на русском языке.
Биография
Родился в семье офицера казахского кавалерийского полка, репрессированного в 1937 году. Позже Лев Гумилёв сообщил Олжасу, что сидел с его отцом в норильском лагере, где того расстреляли.
Окончил школу в 1954 году и поступил на геологоразведочный факультет Казахского госуниверситета, окончил его в 1959 году, инженер-геолог. Последние годы учебы совмещал с работой в геологоразведочных партиях.
Литературной работой занялся в 1955 году.
В 1958 году поступил в Литературный институт им. А. М. Горького в Москве на отделение поэтического перевода, который окончил в 1961 году.
В 1962—1971 литературный сотрудник газеты «Казахстанская правда», главный редактор сценарно-редакционной коллегии киностудии «Казахфильм», заведующий отделом журналистики в журнале «Простор».
1971—1981 секретарь правления Союза писателей Казахстана,
С 1972 председатель Казахского комитета по связям с писателями стран Азии и Африки.
С начала 70-х и до конца 80-х заместитель Председателя Советского комитета по связям со странами Азии и Африки.
В 1975 году издал литературоведческую книгу «АзиЯ. Книга благонамеренного читателя», получившую резко отрицательный резонанс в Москве, книга была запрещена, автор 8 лет не издавался и практически перестал писать стихи.
1977—1995, 18 лет председатель федерации шахмат Казахстана.
1981—1983 председатель Государственного комитета Казахской ССР по кинематографии.
1983—1991 — первый секретарь Правления Союза Писателей Казахстана, в 1984 году — секретарь правления СП СССР.
1989 — Народный депутат Верховного Совета СССР.
В 1989 году стал инициатором и лидером народного движения «Невада — Семипалатинск», целью которого было закрытие Семипалатинского ядерного полигона и других ядерных полигонов мира.
1991—1995 — лидер партии «Народный конгресс Казахстана», в которую преобразовалось антиядерное движение.
1995—2002 годы — полномочный посол Казахстана в Италии и по совместительству в Греции и Мальте.
Продолжил литературоведческую деятельность и выпустил в 1998 году в Риме книги «Язык письма» «о происхождении письменности и языка малого человечества» и «Улыбка бога», в 2001 — «Пересекающиеся параллели» (введение в тюркославистику) а в 2002 году — книгу «Тюрки в доистории» (о происхождении древнетюркских языков и письменностей), за которую получил премию Кюльтегина «за выдающиеся достижения в области тюркологии», 2002.
С 2002 года постоянный представитель Казахстана в ЮНЕСКО (Париж), готовит к изданию большой этимологический словарь «1001 слово».
Поэтическая деятельность
Олжаса Сулейменова причисляют к поэтам-шестидесятникам, его друзьями были три столпа тех лет: Андрей Вознесенский, Евгений Евтушенко, Роберт Рождественский. Вознесенский написал стихи «АТЕ 36-70» или «2 секунды, 20 июня 1970», посвященные Олжасу и автоаварии, в которую они попали под Алма-Атой. Увлеченный стихами Сулейменова о казахском поэте и народном герое Махамбете, он сам создал цикл «Читая Махамбета»: «Зачитываюсь Махамбетом, Заслышу Азию во мне, Антенной вздрогнет в кабинете Стрела, торчащая в стене.» Рождественский начал свой стих «О друзьях» так: «Олжас, Мумин, Виталий…», а Римма Казакова в 1968 году написала целое стихотворение: «Люблю тебя, товарищ мой Олжас». Большой была популярность поэта среди его поклонников по всей стране
Причину его необыкновенного всесоюзного успеха известный критик Лев Аннинский сформулировал так: «Поэт оказался на скрещении культур, на скрещении традиций: он счастливо совместил в себе сразу многое: молодой задор и книжную образованность…. и ассоциативную экспрессию распространенного сегодня поэтического стиля… и филологическую любовь к мировым построениям, в которых Пушкин встречается у Сулейменова с Чоканом Валихановым, Конфуцием и Тагором… и местную обжигательную степную специфику…».
Молодой поэт писал стихи на русском языке и был поначалу известен только у себя на родине. Широкую известность он получил весной 1961 года. Тогда, отчисленный за драку из Литературного института, он вернулся в Алма-Ату и подрабатывал в газете «Казахстанская правда». 11 апреля осведомленный о событиях на Байконуре редактор газеты Фёдор Боярский заказал ему стихи про полет человека в космос. За ночь он набросал несколько строк и 12 апреля, когда объявили о полете Гагарина в космос, стихи уже вышли в газете и листовки с этим текстом разбрасывали с самолетов над Алма-Атой и другими городами Казахстана. Впечатленный эпохальным событием, поэт за неделю превратил эти стихи в поэму «Земля, поклонись человеку!» и уже в мае она вышла в свет.
«Разгадай:
Почему люди тянутся к звёздам!
Почему в наших песнях
Герой — это сокол?
Почему всё прекрасное,
Что он создал,
Человек, помолчав,
Называет — Высоким?»
Сулейменов впоследствии говорил: «Мою поэму передавали по центральному телевидению и радио, печатали в газетах, почти каждую неделю я выступал в каком-то городе: на заводах, фабриках, в студенческих аудиториях. Вот такой был успех». Поэма попала в струю и вскоре получила Премию ЦК комсомола Казахстана.
25-летнего Сулейменова стали включать в состав советских делегаций по Европе и Штатам, он читал свою поэму в Колумбийском университете (Нью-Йорк) и парижской Сорбонне. Дебют оказался блестящим. Конфликт с ректоратом сразу был улажен. Впоследствии именно его строка «Земля, поклонись человеку» была начертана на пьедестале обелиска работы Рукавишникова, установленного на месте гибели Юрия Гагарина под Киржачом Владимирской области.
На волне этого успеха вышел первый сборник стихов Сулейменова «Аргамаки» (1961), который чуть было не полетел из планов издательства из-за того инцидента с дракой в Литературном институте. Острые строки стихов «Аргамак», «Я видел», «Волчата» и др. подвинули казахского культуролога Мурата Ауэзова заявить, что они стали «протестом против насилия в условиях тоталитарного режима».
«Казахстан, ты огромен, пять Франций — без Лувров, Монмартров — / уместились в тебе, все Бастилии грешных столиц. / Ты огромною каторгой плавал на маленькой карте. Мы на этой каторге — родились!» (через много лет это стихотворение цитировал Жак Ширак на встрече с Назарбаевым).
На IV Всесоюзном совещании молодых писателей, отмечая новый сборник стихов Олжаса Сулейменова «Солнечные ночи» (1962), один из старейших поэтов двадцатого столетия Николай Семенович Тихонов сказал: «Не только я, но и все участники обсуждения были радостно поражены темпераментом, силой образности, широтой чувств, большим захватом темы… Из пламени такого поэтического костра рождается характер нового человека, нашего современника, дышащего всей мощью нашего индустриального, богатого чудесами атомного века».
«Нет Востока, И Запада нет.
Нет у неба конца.
Нет Востока, И Запада нет,
Два сына есть у отца.
Нет Востока, И Запада нет,
Есть Восход и закат,
Есть большое слово — ЗЕМЛЯ!»
Очередной сборник стихов «Доброе время восхода» (1964) удостоился уже премии ЦК ВЛКСМ.
«Кочую по чёрно-белому свету.
Мне дом двухэтажный построить советуют,
а я, как удастся какая оказия,
мотаюсь по Африкам, Франциям, Азиям.
В Нью-Йорке с дастанами выступаю,
в Алеппе арабам глаза открываю,
вернусь, И в кармане опять — ни копья;
Копьё заведётся — опять на коня!»
Стихи и поэмы Олжаса Сулейменова переведены на английский, французский, немецкий, испанский, чешский, польский, словацкий, болгарский, венгерский, монгольский и турецкий языки. Наибольшую известность казахский поэт получил во Франции, где помимо целого ряда стихотворений, опубликованных в разное время на страницах литературной периодики, было издано несколько поэтических сборников казахского поэта. Широко известна в литературных кругах Франции дискуссия в связи с выходом в Париже «Года обезьяны» (1967) и «Глиняной книги» (1969). «В „Годе обезьяны“ Олжаса Сулейменова, — писала Лили Дени в газете „Летер франсез“ за 19 июня 1968 года, — я прочла то, что является одновременно прошлым и будущим. Слова о корнях…».
А профессор Сорбонны, поэт и переводчик русской поэзии Леон Робель, представляя французскому читателю свой перевод поэмы «Глиняная книга» написал: «Олжасу Сулейменову давно уже близка идея братства культур и духовное взаимообогащение народов. Он хочет читать историю, как большую книгу переселений и изменений знаков. Расшифровка письменности, языков и легенд, по его мнению, поможет нам по-другому взглянуть на Историю Человечества, все же единую, в которую разделение и произвольная изоляция внесли замешательство. Это страстное чувство проходит через всю книгу, и, несмотря на шутливую, едкую полемическую форму, это произведение от корки эпическое: давно уже наш раздробленный мир не слышал такого сильного голоса — мы признаем Олжаса Сулейменова наследником или преемником Гильгамеша, Гюго, Хлебникова, одним из тех, величие которых естественно».
Такой видный человек должен в СССР быть в рядах партии и в 1969 году Сулейменов стал членом КПСС. Ему заказали поэму к 100-летию Ленина, но вместо неё он принёс в издательство свою «Глиняную книгу», которую восторженно встретила советская интеллигенция. Эта поэма считается лучшим произведением Сулейменова. Но государственную премию имени Абая он получил за пафосную поэму «Синие острова» (1973).
О.Сүлейменовтің сөзге шешен, жігерлі екені рас. Өлеңдері қазақтан басқа жұртқа әсерлі. Әсіресе: дала, арғымақ, қыран, бейбітшілік, патриотизм туралылары, бірақ олары Мағжан,Ілияс, Қасым және басқалардың жырларымен теңесе алмайды. Гагарин туралысы - саяси өлең, сол кезде Совет Одағына өте керек болды, ол сонымен көтеріліп кетті,ал Жер-Анаға балаңа басыңды ій, табын деуі - өрескелдік! Кезінде түсінбеген бізге де, өзге ұлттарға ға “ғажап” болған “АЗиЯ” кітабын бүкіл түрік әлемінің ғұламасы Лев Гумилев: “сколько страниц (304), столько ляпсусов” деп, шындықты тура айтты. Ақынның әкесі Омар жарықтық, павлодарлық қарттардың айтуынша, погранзаставаның бастығы болып, бірде шекара бұзғандармен атыста қаза тауыпты.”Халық жауы” болмаған.Гумилепен айдауда бірге болған әлдекім сол кісінің аты-жөнін әдейі иеленіп жүруі мүмкін, оның “Жезқазғандық кен инженері” делінуі-ақ күдікті. Әкесінің әскери кісі болғанын Олжас та айтыпты. Олжабай батыр “Абылай әскерінің оң қанатын басқарды” деу де - қате. Абылай туралы деректерде Олжабайдың сондай болғаны айтылмайды. Ол негізінен өз өңірінде соғысқан батыр болған. Олжастың мақтануында шек жоқ: 4-класта-ақ Толстойдың 12 томын қалай, қайдан оқысын! Біріншіден, қанщама ынталы, зейінді болса да,түсіне қоятын жаста емес, екіншіден, ол жылдары Толстойдың соншама томы қазақ отбасына бұйырған емес. Ақынның Семей полигонының жабылуына сіңірген еңбегін жоққа шығаруға болмайды, бірақ бірінші орын оныкі емес. Ол туралы фактімен жазылған материалдар жеткілікті. Ал Махамбет туралы фильм сценариясы десек,жауына Махамбетті атып өлтіртіп, исі қазаққа мәлім тарихи шындықты бұрмалай салыпты. Қазақтың әдебиеті, тілі, оппозициясы, т. б. мәселелерде де атүсті айта салыпты. Әйтеуір, өзін насихаттауға қашанда өте шебер бұл ақын. Жарасқан Әбірашев жазғандай, бұл ақынды қазақ Қадыр Мырзалиев арқылы таныды. Сөйткен ақын қазағына қарата нәрлі сөз айтпай келеді, қазақ тіліне қарсы сөздері қаншама?! Қазақтың “мамыр”,”желтоқсан” ай аттарына жармасты, “толық тәуелсіздің - бізге қауіпті” деді,Алматыны қайтадан Алма-Ата деу керек” деді. Әлі күнге дейін орыс тілінің жоқшысы. Ал өмірде жолыболғыш: алмаған атағы, силығы жоқ. Досының арқасында. Е, ала берсін!..